شىڭعىس حاننىڭ كوشباسشىلىق 21 قۇپياسى

استانا. قازاقپارات - دجون مەن دەگەن اعىلشىن زەرتتەۋشىسىنىڭ «شىڭعىس حاننىڭ كوشباسشىلىق قۇپياسى» دەگەن كىتابى قازاق تىلىندە جارىق كوردى. بەلگىلى جازۋشى جۇسىپبەك قورعاسبەكتىڭ تاريحشى-عالىم تالاس وماربەك پەن وسى كىتاپتىڭ رەداكتورى، جۋرناليست جۇلدىز ءابدىلدانى سۇحباتقا شاقىرۋىنا وسى جاڭالىق سەبەپ بولعان ەدى.

جۇسىپبەك قورعاسبەك: جۇلدىز، ءبىز قازىر كوشباسشى دەگەن ءسوزدى اينالىسقا سالىپ جىبەردىك. مىنا كىتاپتىڭ اتىنا قاراپ ادام بىردەن ويلايدى ەكەن. ارنايى تاپسىرىس بولماسا دا، «قۇلاننىڭ قاسۋىنا مىلتىقتىڭ باسۋى» دەگەندەي، ءوزى ءبىر ساياسي سۇرانىسقا ءدوپ كەلىپ قالعان سياقتى ما، قالاي؟

جۇلدىز ءابدىلدا: كوشباسشىلىق دەپ ءوزىمىز اۋدارىپ جاتىرمىز عوي، نەگىزى ليدەر دەگەن بارلىق جەردە بار. وسى ليدەر دەگەننىڭ كوشباسشى دەگەنگە قاراعاندا اياسى كەڭىرەك، مەنىڭشە. بۇل كىتاپتا قامتىلعان تەك اعىلشىن تىلىندەگى دەرەكتەردىڭ ءوزى قىرىققا جۋىق. ودان بولەك ورىس تىلىندە ونشاقتى ادەبيەت نۇسقاسى بار. ءسوز رەتى كەلگەندە ايتا كەتەيىك، مەكتەپتە «قازاق ادەبيەتى» پانىنەن وتىراردىڭ كۇيرەۋىنە قاتىستى ءۇزىندى جاتتادىق ەمەس پە. سوندا:

«التى اي بويى كىپ-كىشكەنتاي وتىراردى الا الماۋ،

التى اي بويى وتىراردىڭ وسال تۇسىن تابا الماۋ،

مەنىڭ اسىل سۇيەگىمە سىزات ءتۇستى، مىنا سەنىڭ ارقاڭدا،

دەپ شىڭعىسحان شاعاتايعا وقتى كوزىن قادادى»، - دەيدى عوي. سول پوەمادان بىلەتىنىڭىز، شىڭعىس حان دەگەن جاۋىز. اسىرەسە ءبىر جولدارى، بالا كۇنىمدە قاتتى اسەر ەتىپ، جۇرەگىمدە قالعانى، «بەزبۇيرەك جاۋ سابيلەردى، ءتىپتى جۇكتى ايەلدەردىڭ ءىشىن جارىپ ءولتىردى دەيدى. مەكتەپ قابىرعاسىندا وقىپ جۇرگەندەگى ءبىزدىڭ شىڭعىس حان تۋرالى مالىمەتىمىز سول توڭىرەكتە بولدى. ەندى كەيىن وقۋعا ءتۇسىپ، الماتىعا كەلگەننەن كەيىن، ءار جەردەن شىڭعىس حان تۋرالى ماتەريالداردى وقي باستادىق. ءبىراق ولاردىڭ كوپشىلىگى: «شىڭعىس حان قازاق پا، قازاق ەمەس پە، جاۋىز با، جاۋىز ەمەس پە؟» - دەگەن، وسى ەكى سۇراق تۇرعىسىندا عانا جۇرەدى.

ال نەگىزى قاراپ وتىرساق، ماسەلە شىڭعىس حاننىڭ ۇلتىندا دا ەمەس جانە جاۋىز، جاۋىز ەمەس دەپ ءبىرجاقتى جاۋاپ بەرۋگە دە بولمايدى ەكەن. مىسالى، وسى كىتاپتا ايتىلادى، 18 جىلدىڭ ىشىندە 3 ميلليونعا جۋىق ادامنىڭ قانى توگىلگەن ەكەن. ءبىر ادام سونشاما ادامدى قىرىپ تاستاۋعا سەبەپ بولىپ وتىرعانداي. ءبىراق سوعان قاراماستان، ونىڭ ءارقايسىسىنىڭ سەبەبى بولعانىن، سونىڭ بارلىعىنا ونىڭ ءومىر سۇرگەن ورتاسى، سول زامانداعى قوعامدىق ءومىر، قوعامدىق ورتا، اينالاسى اسەر ەتكەنىن كورەمىز. سويتە تۇرا، ءبىز شىڭعىس حاننىڭ وتە ادال، وتە ءادىل باسشى بولعانىن دا كورەمىز، قاجەت كەزىندە وتە مەيىرىمدى بولعانىن كورەمىز، كەرەك جەرىندە قاتىگەزدىك تانىتقانىن دا كورەمىز.

جۇسىپبەك قورعاسبەك: جۇلدىز، ءسوزىڭ اۋزىڭدا. مىنا كىتاپتا مىنانداي سويلەمدەر بار. «ءوزىڭنىڭ تاعدىرىڭ، وتباسىڭنىڭ تاعدىرى، وتانىڭنىڭ تاعدىرى قىل ۇستىندە تۇرعان كەزدە سەن ءوزىڭنىڭ قولىڭمەن جاسايتىن قۇرباندىقتارعا قالاي قارايتىن ەدىڭ؟» - دەيدى. سوسىن قايسىسى قىمباتقا تۇسەدى دەگەن ماعىنادا ايتىپ وتىر عوي. تاكە، جۇلدىز داۋدىڭ شەتىن شىعارىپ كەلە جاتىر. سونىمەن ءبىزدىڭ شىڭعىس حان قازاق بولدى ما، قالاي بولدى؟

تالاس وماربەك: شىڭعىس حاننىڭ كەزى ءالى موڭعول حالقىنىڭ دا جانە ءبىز تۇركى دەپ جۇرگەن، قازاقتىڭ اتا-باباسى بولىپ كەلەتىن رۋ-تايپالاردىڭ دا ءالى تولىق قالىپتاسپاعان كەزى. ەتنيكالىق جاعىنان ايقىندالماعان كەزى. موڭعوليانىڭ ايماعىندا شىڭعىس حاننىڭ زامانىندا حالىق نەگىزىنەن ەكى تىلدە سويلەدى. بىرەۋى ەجەلگى كونە ءمانچجۋر ءتىلى، ەكىنشى ءتىل تۇركى ءتىلى. تۇركى ءتىلىن بىلەمىز، ول باياعى تۇركى قاعاناتتارىنان قالدى عوي. ال ءمانچجۋر تىلىنە كەلەتىن بولساق، ءبىزدىڭ زامانىمىزعا دەيىنگى І-ІІ عاسىردا عۇنداردى، موڭعوليانى مەكەندەگەن عۇنداردى شىعىستان ءمانچجۋرلار تايپاسى، ياعني موڭعولداردىڭ اتا-باباسى دەپ جۇرگەن سامبيلەر باسىپ العان. سودان سامبيلەر مەن عۇندار ارالاسىپ، عۇنداردىڭ ءبىراز بولىگى باتىسقا كوشتى عوي. شىڭعىس حاننان ХІ-ХІІ عاسىر بۇرىن بۇل ايماقتا حالىق ەكى تىلدە سويلەپ، ءبىر-بىرىمەن ارالاسىپ، كوشىپ-قونىپ جۇرگەن. مىنە، شىڭعىس حان وسىنداي قويىرتپاقتا ومىرگە كەلگەن. سوندىقتان بۇل ءارى تۇركىگە دە جاتادى، ءارى موڭعولعا دا جاتادى. ءبىراق موڭعول دەگەن حالىق ول كەزدە قالىپتاسا قويعان جوق قوي. موڭعولدى حالىق ەتكەن، ۇلت ەتكەن شىڭعىس حان. دجون مەن مىنا كىتابىندا دۇرىس جازعان. موڭعولدىڭ ۇلت بولىپ قالىپتاسۋى شىن مانىسىندە شىڭعىس حاننان باستالادى. ال قازاق اتاۋى VХ عاسىردا شىققاندىقتان، شىڭعىس حاندى بۇكىل تۇركى حالقىنا دا، موڭعول رۋ-تايپالارىنا دا ورتاق تاريحي تۇلعا دەپ قاراۋىمىز كەرەك. ونى قازاق ەتىپ كورسەتۋ ساتسىزدىككە اپارادى. بۇل شەشۋى قيىن جۇمباق. ويتكەنى ول زامانداعى ەتنيكالىق ۇدەرىستەر مۇلدەم باسقا بولاتىن. ول كەزدە قازاق تا جوق، موڭعول دا جوق بولاتىن.

جۇسىپبەك قورعاسبەك: تاكە، ءبىز قازىر ەموسيانىڭ توڭىرەگىندە ءومىر سۇرەتىن حالىق سياقتى كورىنەمىز. سەبەبى دەرەكسىز، دايەكسىز كوپ سويلەيمىز. وسى تۇرعىدان كەلگەندە، ءبىزدىڭ وقىمىستىلارىمىزدىڭ ءوزى كەيدە سول ەموسيانىڭ شەگىندە قالىپ كەتەتىن سياقتى كورىنەدى. ال «شىڭعىس حاننىڭ كوشباسشىلىق قۇپياسى» دەگەن كىتاپ ءبىزدىڭ وسىنداي تالاستى تۇلعالارعا قاي تۇرعىدان كەلۋىمىز كەرەك ەكەنىنە باعىت سىلتەيدى. سەبەبى وسى شاعىن عانا كىتاپتى جازۋ ءۇشىن اۆتور قانشاما ەڭبەكتى اتقارعان، قانشاما ساياحاتتار جاساعان.

جۇلدىز ءابدىلدا: شىڭعىس حاننىڭ قابىرىنە دەيىن ىزدەگەن. كەرەمەت زەرتتەۋشىلىك ەڭبەكتى بايقاۋعا بولادى. باردى - بار، جوقتى - جوق دەپ كورسەتە العان. ءتىپتى شىڭعىس حاننىڭ بالا كۇنىندە يتتەن قورىققانىنا دەيىن دەرەك تاۋىپ جازعان. بىلاي قاراعاندا، كىشكەنتاي عانا ەلەۋسىز دەتال، سونىڭ ءوزىن بەرىپ وتىر. سوسىن: «موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسى» شىڭعىس حاننىڭ ىڭعايىنا قاراي جازىلعان، ول جەردەگى ونىڭ ىڭعايىنا كەلمەيتىن نارسەلەر الىنىپ تاستالعان دا بولۋى مۇمكىن دەيدى. پەندە رەتىندە كوپتەگەن كەمشىلىكتەرى بولعانىن جانە ونى ءوزىنىڭ جويۋعا تىرىسقانىن ايتادى. سونى ايتىپ قانا قويماي، ناقتى دالەلدەرمەن كەلتىرەدى. كىتاپتىڭ ارتىقشىلىعى وسىندا دەپ ويلايمىن.

ول ءوزىنىڭ وسال تۇستارىن وتە جاقسى بىلگەن دەيدى. سول كەمشىلىكتەرىن جويۋعا ءوزى بارىنشا كۇش سالعان دەيدى. كىم جاقسى جۇمىس جاساي الادى، كىم جالقاۋلانبايدى، كىم ءوزىن جاقسى جاعىنان كورسەتە الادى، سونداي ادامداردى تاپ باسىپ، تانىعان ەكەن. سولاردى ءوزىنىڭ قاتارىنا تارتا العان، ءوزىنىڭ پايداسىنا جاراتا العان. سوسىن تاعى ءبىر باستى قاسيەتى، ول باسقالاردى سەندىرگەن. مىسالى سونشاما تايپالى ەلدى ارتىنان ەرتىپ، باسىن قاتەرگە تىگىپ، ءسىبىر جاققا دەيىن جىلجيدى عوي. بۇنىڭ بارلىعى ادامنىڭ مىقتىلىعىن كورسەتەدى. سوسىن ونىڭ اينالاسىنداعىلار وعان دا قولپاشتاۋدى كوپ كورسەتكەن عوي. قولپاشتاپ، قاۋىپ-قاتەردەن قورعاعىسى كەلگەن، قاتەرلى جورىقتارعا بارعان كەزىندە تاستاپ كەتۋگە دا ارەكەت جاساعان. سوندا ول ەشقاشان ولاردىڭ ىڭعايىنا كونبەگەن. ياعني سوڭعى شەشىمدى ءبارىبىر ءوزى قابىلداعان. ءوزى نە كورسەم دە، وسىلارمەن بىرگە كورەمىن دەپ، سونداي پوزيسيادا بولعان. سول سەبەپتەن وعان ارتىنداعىلار قالتقىسىز سەنگەن.

تالاس وماربەك: شىڭعىس حان تۋرالى جازىلعان كىتاپتاردى نەگىزىنەن ۇشكە ءبولىپ قاراستىرۋعا بولادى. ولار شىڭعىس حان تۋرالى جازىلعان «موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسى» مەن سوعان نەگىزدەلىپ جازىلعان ءبىر موناحتىڭ 17- عاسىرداعى «التىن شەجىرە» دەگەن ەڭبەگى. سوسىن 16- عاسىردا حيۋانىڭ حانى ءابىلعازىنىڭ شىڭعىس حاننىڭ تاعدىرىن بايانداعان ەڭبەگى. باسقا دا دەرەكتەر بار. مىسالى تاتارلار شىڭعىس حاننىڭ حان بولۋىنا بايلانىستى «شىنگىسناما داپتارى» دەگەن ەڭبەگىن جاريالادى. بۇل ءبىرىنشى تومى بولسا، ەكىنشى تومى شىڭعىس حان تۋرالى اڭىزدار. ول اڭىزداردىڭ كەيبىرى ناقتىلى دەرەكتەردە كەزدەسەدى. كەيىننەن شىڭعىس حاندى اڭىزعا اينالدىرىپ جىبەرگەن اڭىزدار دا وتە كوپ. سوننان سوڭ باسى ياننان باستالاتىن، كالاشنيكوۆپەن جالعاساتىن كوركەم شىعارمالار بار، مىنا ءوزىمىزدىڭ تۇرسىنحان زاكەننىڭ «كوكبورىلەردىڭ كوز جاسى» دەگەن رومانى جارىق كوردى. ءانۋار ءالىمجانوۆتىڭ، دۇكەنباي دوسجاننىڭ شىعارمالارى تاعى بار. بۇل كوركەم شىعارمالاردىڭ ارتىقشىلىعى ول وقىرماندى وسى ماسەلەنىڭ، وسى تاقىرىپتىڭ توڭىرەگىنە تارتادى، قىزىقتىرادى. ونىڭ ەموسيالى تۇستارى دا كوپ. الايدا كوركەم شىعارمالاردىڭ ەڭ ۇلكەن كەمشىلىگى سول، ولار كەيبىر تاريحي دەرەكتەردى بۇرمالاپ بايانداپ جىبەرەدى. جازۋشىنىڭ كوزىمەن، سەزىمىمەن، ادەبي تىلىمەن اسىرا سىلتەپ، بايانداپ جىبەرەتىن كەزدەرى بار. سوسىن جاناما شتريحتار، جاناما وقيعالار ەنگىزىلەدى. ناتيجەسىندە شىڭعىس حانعا بايلانىستى پىكىرلەر ودان سايىن قويۋلانىپ، جاڭاعى اڭىز تۇرىندەگى ەڭبەكتەر مەن كوركەم شىعارمالاردى وقىعان وقىرمان كەي نارسەنى شىندىق رەتىندە قابىلداپ قالادى. سويتىپ ماسەلە شاتاسا تۇسەدى.

جۇسىپبەك قورعاسبەك: وسى جەردە مەن ءسوزىڭىزدى تىرىلتە كەتەيىن. مىسالى ءۇشىن، وسى رۋحانياتتىڭ توڭىرەگىندە جۇرگەن ۇلكەن، تۇلعالى ازاماتتارىمىز شىڭعىس حاندى گيتلەرگە دەيىن تەڭەپ جىبەردى. وعان قالاي قارايسىز؟

تالاس وماربەك: ول ەندى بىلاي عوي. شىڭعىس حان نەگىزىندە، تاريحي دەرەكتەرگە قاراساڭىز، ۇلتسىز ورتادا ءومىر سۇرگەن. ۇلت قالىپتاسپاعان ورتادا. شىڭعىس حاندى ومىرگە اكەلگەن بۇلار شىبەي تاتارلارى، گۋميلەۆ ولاردى قارا تاتارلار دەپ اتايدى. ال بۇدان باسقا شىڭعىس حاننىڭ مەكەندەگەن اۋماعىنان سولتۇستىككە قاراي، ورماننىڭ ىشىندە جابايى تاتارلار مەكەندەگەن. ال وڭتۇستىك ايماقتارىن ءوزىمىزىڭ اتا-بابالارىمىز شىققان اق تاتارلار مەكەندەدى. كەرەيلەردىڭ، ۋاقتاردىڭ، نايمانداردىڭ، قوڭىراتتاردىڭ اتا-بابالارى - اق تاتارلار دەپ اتالدى. ياعني وسىنداي ۇلتسىز جاعدايدا شىققان تاريحي تۇلعا. سوعان قاراماستان جەكە باسىنىڭ قاسيەتتەرى، مىنا دجون مەن دۇرىس جازادى، ءوز زامانىنان وزىق، ونىڭ جەكە باسىنداعى اسىل قاسيەتتەر، ادامزاتقا، كوشباسشىعا، ءدانىشپانعا ءتان قاسيەتتەر، شىندىعىن ايتايىق، ءوز زامانىنان اسىپ تۇسەدى. سوندىقتان دا ءسىز ايتىپ وتىرعانداي، ءبىزدىڭ قازىرگى ازاماتتار شىڭعىس حاندى قازىرگى زاماننىڭ تاريحي تۇلعالارىمەن تەڭەستىرۋگە قۇمار. ونىڭ ۇستىنە بىرەسە گيتلەرگە تەڭەيدى، الەكساندر ماكەدونسكيدى قويىپ، كەيىنگى ناپولەون سياقتى قولباسشىلارعا تەڭەيدى. قالاي بولعاندا دا، شىڭعىس حان ءوز زامانىنىڭ ۇلى. شىڭعىس حاندى شىعارعان ورتا وتە كۇردەلى، قاتال ورتا بولاتىن. رۋ-تايپالار ءبىرىن-ءبىرى جويىپ جىبەرىپ جاتقان ورتا بولاتىن.

جۇسىپبەك قورعاسبەك: تاكە، كورەرمەن ءبىز ءناسيحاتتاپ وتىرعان كىتاپ تۋرالى «بۇل كىتاپتىڭ نە ەرەكشەلىگى بار؟» دەپ سۇراۋى مۇمكىن عوي. گيتلەر جونىندە بەكەر ايتىپ وتىرعان جوقپىن. بىزدە ەندى سونداي شىعارمالار اينالىسقا ءتۇسىپ كەتتى. كوپتەپ ايتىلىپ ءجۇر، جازىلىپ ءجۇر. ال مىنا كىتاپتا شىڭعىس حاننىڭ سول گيتلەرمەن ءۇش قايناسا سورپاسى قوسىلمايتىنىن دايەكتەپ جازادى. شىڭعىس حاننىڭ بايسالدى بولعانىن، ال گيتلەردىڭ شىداماي كەتكەن كەزىندە جاتا قالىپ، كىلەمنىڭ شەتىن قاجاعانىن، سوسىن گيتلەردىڭ جاۋىن باعالامايتىنىن، مىسالى ونىڭ كۇشىن باعالاماي «شاۋىپ الامىن، قىرىپ الامىن دەيتىنىن مىسالعا كەلتىرەدى. ال شىڭعىس حان جاۋىن باعالاپ، قۇرمەتتەپ، وعان كۇشى جەتە مە، جەتپەي مە، سارالاپ بارىپ شاپقان ەكەن. سونداي-سونداي ايىرماشىلىقتارىن كەلتىرەدى. سوندا شىڭعىس حان مەن گيتلەردى تۇلعا رەتىندە قاراعان كەزدە، شىڭعىس حاندى ۇلتتىڭ، حالىقتىڭ، ەلدىڭ قامىن ويلاعان قاهارمان رەتىندە كورسەتەدى. تاعى ءبىر سالىستىرۋى اتتيلاعا قاتىستى، ءبىز اتيللا تۋرالى ەڭبەكتەر جازىپ ءجۇرمىز. ءبىز ەدىل باتىرىمىزدى تاعى دا سونداي ەموسياعا سالامىز دا، ونىڭ تەك قاھارماندىعىن، ونىڭ ەۋروپاعا دەيىن جاۋلاپ العان ەرلىكتەرىن، سونىڭ بارلىعىن ايتامىز دا، كەيبىر تۇستارىنان ۇندەمەي ءوتىپ كەتەمىز. ال بۇل جەردە شىڭعىس حانمەن سالىستىرا وتىرادى دا، شىڭعىس حان ءارى قاراي دامۋ ءۇشىن نە كەرەك دەگەن ماسەلەگە تىرەلگەن كەزدە قاراپايىم جازۋ كەرەك، سوسىن زاڭ كەرەك دەگەن ماسەلەنى الدىعا قويدى دەيدى. ال اتتيلا جازۋ دەگەن ماسەلەنى مۇلدەم ويلاعان جوق دەيدى. قازىر ەش جەردە، اتتيلانىڭ ءتۇبى تۇركى ەكەن دەگەن اڭگىمەلەر بولماسا، ول تۋرالى كوپ دەرەكتەر ساقتالماعان دەيدى.

جۇلدىز ءابدىلدا: تاريحي تۇلعا، تاريحي وقيعا بولعاننان كەيىن ونى بۇرمالاۋعا بولمايدى. مىسالى جەلتوقسان وقيعاسىنىڭ ءوزىن بۇرمالاپ، ءبىر وقيعانىڭ وزىنەن قانشاما باتىردى شىعارىپ وتىرمىز. وسىنداي نارسەلەر بولماۋى كەرەك دەپ ويلامىن. ال ەكىنشى نارسە، بۇل كىتاپتان ءبىزدىڭ الاتىن ساباعىمىز، ءبىز ادامنىڭ تايپاسىنا، رۋىنا، توپتىق ەرەكشەلىكتەرىنە قاراماۋىمىز كەرەك. سونى ۇيرەنۋىمىز كەرەك. مىسالى بىزدە نە ءۇشىن ماحامبەتتى باتىس قازاقستاندا، اتىراۋدا قۇرمەتتەۋ كەرەك؟ نە ءۇشىن سىرىم داتۇلى اتىنداعى الاڭ ورالدا عانا بولۋى كەرەك؟ نە ءۇشىن دانەش راقىشەۆتى جەتىسۋدىڭ عانا ءانشىسى دەپ ءبىلۋىمىز كەرەك؟ وسىنداي جالپىعا ورتاق تاريحي تۇلعالاردى جالقىلاندىرۋعا مەنىڭ ويىمشا جول بەرمەگەن ءجون. وسىنى ءبىزدىڭ زەرتتەۋشىلەرىمىز ءوزىنىڭ زەرتتەۋ ەڭبەكتەرىندە زەردەلەي تۇسسە دەپ ويلايمىن.

تالاس وماربەك: ادامزات تالاي ۇلىلاردى تۋعىزادى. ول ۇلىلاردىڭ بويىنان تاعى دا شىڭعىس حاننىڭ قاسيەتتەرى تۋىلادى. بۇدان تاريحي تۇلعانىڭ ءبارىن شىڭعىس حانمەن سالىستىرۋ كەرەك دەگەن ۇعىم تۋماۋى كەرەك قوي.

جۇسىپبەك قورعاسبەك: تاكە، سىزدەر ءوزىم جەتەكتەپ كەلە جاتقان اڭگىمەنىڭ ۇستىنەن تۇستىڭىز. وسى اۆتوردىڭ كوزقاراسى تاۋەلسىز كوزقاراس پا؟

تالاس وماربەك: بۇل كىتاپتىڭ نەگىزگى جانرى تاريحي-زەرتتەۋ ەمەس. بۇنىڭ سۇيەنگەنى لوگيكا، فيلوسوفيا عىلىمىنا جاقىن تۇرعان جانر. ەگەردە دجون مەننىڭ ورنىندا مەن بولسام، شىڭعىس حاننىڭ كوشباسشىلىق قاسيەتىن 100 گە جەتكىزەتىن ەدىم، كەرەك بولسا. ويتكەنى شىڭعىس حان تۋرالى جاڭاعى ءتۇپنۇسقا دەرەكتەردى ايتتىم عوي، سولاردى وقىساڭىز شىڭعىس حاننىڭ دجون مەن بايقاماعان قاسيەتتەرى دە بار. دەرەكتەردى وقىپ وتىرىپ، شىڭعىس حانعا تاڭعالىپ وتىراسىز. جاڭا جۇلدىز دا ايتتى، ءبىزدىڭ كەيبىر اقىن-جازۋشىلارىمىز شىڭعىس حاندى تەك قانىشەر دەپ سۋرەتتەپ ءجۇر. ولار دا ءوزىنىڭ شىعارماسىنا لوگيكا تاپتى. مىسال ءۇشىن سىردىڭ بويىندا ءتورت قالانىڭ حالقىن قىرىپ تاستادى، وتىراردىڭ حالقىن تۇگەل قىرىپ تاستادى. وسىنداي دالەلدەردى جالاڭ تۇردە ءۇزىپ الساڭىز، وزىڭىزگە كەرەك فاكتىلەردى ءۇزىپ الساڭىز، شىڭعىس حاندى قانىشەر قىلۋعا بولادى، ونى داناگوي جاساۋعا دا بولادى، ادامگەرشىلىگى ەڭ جوعارى ادام جاساۋعا دا بولادى، ءار ءتۇرلى تاريحي بەينەگە شىڭعىس حاندى ەنگىزۋگە بولادى. سوندىقتان تاريحشىلار جەكەلەگەن فاكتىلەردى ءۇزىپ الۋعا قارسى.

ال دجون مەننىڭ قۇندى كىتاپ جازىپ وتىرعان سەبەبى، بۇكىل ادامزاتتىڭ تاريحي تۇلعالارىنا قاجەتتى باستى-باستى قاسيەتتەردى ءبولىپ العان. ول قاسيەتتەردىڭ ءبارى شىڭعىس حاندا بار بولىپ شىققان. ول سوندىقتان دا شىڭعىس حاندى وسى تاقىرىپقا قۋالاپ كىرگىزگەن. اۆتور ساناپ تۇرىپ تاڭداپ الىپ وتىرعان 21 قاسيەت كەيبىر تاريحي تۇلعالاردا جوق. ال شىڭعىس حاندا بار. بۇل جەردە دجون مەن قاتەلەسپەگەن. كولەمى شاعىن بولعانىمەن ءبىر جاعىنان تاريحي دەرەكتەرمەن دالەلدەنگەن، ءبىر جاعىنان لوگيكالىق تۇرعىدان شەبەر قيۋلاستىرىلىپ، ءتىپتى قاتارداعى وقىرمان دا ءسۇيىپ وقيتىن كىتاپقا اينالعان. مۇنداي كىتاپتار وتە كەرەك. نەگە دەسەڭىز، مۇنداي كىتاپتاردى وقي وتىرىپ، تاريحي تۇلعانىڭ كىم ەكەنىن تۇسىنەدى.

جۇسىپبەك قورعاسبەك: 21 كوشباسشىلىق قۇپيانىڭ بارلىعىمەن كەلىسەيىك، ءبىراق كىشىپەيىل بول دەگەن شىڭعىس حانعا قالاي بولادى؟

جۇلدىز ءابدىلدا: قاجەت كەزىندە كىشىپەيىل بولعانى راس كورىنەدى. كىشىپەيىلدىلىك دەگەن نە؟ مىسالى ءبىزدىڭ قازاقتا ايتامىز عوي، «ۇلىق بولساڭ - كىشىك بول» دەپ. مىنە، وسى نارسە. ول ەشقاشان وزىنە ارتىقشىلىق جاساماعان. ءوزى التىن سارايدا تۇرىپ، سەندەر مەنىڭ تابانىمنىڭ استىندا تۇرىڭدار دەگەن كوزقاراس بولماعان.

تالاس وماربەك:مەن شىڭعىسحاننىڭ كىشىپەيىلدىلىگىنە ناقتى مىسال كەلتىرەيىن. ول 1223 - جىلى قىتايدان اۋليە موناح چان چۋندى الدىرادى. چان چۋن سامارقاند ارقىلى كەلەدى دە، اڭ اۋلاپ جۇرگەن، جىبەك شاتىردا وتىرعان شىڭعىس حانعا كىرۋى كەرەك بولادى. ول تاۋەلسىز موناح: «مەن وعان تىزەرلەپ، باس ءيىپ، مىناجات ەتپەيمىن، ءوزىمنىڭ ەلىمنىڭ سالت-ءداستۇرى بويىنشا سالەم بەرەمىن»، - دەيدى. سونى شىڭعىس حانعا شابارمانى جەتكىزەدى. «دۇرىس، سول كىسىنىڭ ايتقانى بولسىن»، - دەيدى شىڭعىس حان. سودان كەلىپ قولىن كەۋدەسىنە قويىپ، ءيىلىپ سالەم بەرەدى. ءامىرشى وعان جانىنان ورىن ۇسىنادى.

شىڭعىس حان ءبىر كۇنى اڭعا شىعادى. سوندا ءبىر قابان وعان وسقىرىنىپ تۇرىپ الادى دا، اتى ۇركىپ كەتىپ، شىڭعىس حاندى جىعىپ كەتىپ، قولىن سىندىرىپ الادى. موناح شىڭعىس حانعا: «جاسىڭىز كەلدى. اڭ اۋلاعاندى قويمايسىز با؟» - دەيدى. سوندا شىڭعىسحان: «بىزدە موڭعولداردا بالا كەزىمىزدەن اتقا مىنگىزىپ، اڭ اۋلاۋدى ۇيرەتەدى. بۇل ءوزى ءومىر بويى قالىپتاسىپ كەتكەن قۇمارلىق داعدى. بۇدان ارىلۋ قيىن. ءبىراق ءسىزدىڭ اقىلىڭىزدى تىڭداپ، ويلانىپ قالدىم. بۇدان بىلاي اڭعا سيرەك شىعۋعا تىرىسايىن»، - دەيدى. كىشىپەيىلدىلىگى. «نە دەپ وتىرسىڭ؟» دەپ، سوگىپ تاستاۋدىڭ ورنىنا، يكەمگە كەلىپ وتىر.

سوسىن شىڭعىس حاننىڭ نامىسىنا تيەتىن ماسەلەنى ايتادى جاڭاعى موناح. «سىزدەر، موڭعولدار ءومىرى جۋىنبايدى ەكەنسىزدەر»، - دەيدى. سودان شىڭعىسحان ويلانىپ جاۋاپ بەرەدى. «بۇل ايتىپ وتىرعانىڭىز دۇرىس ەكەن. مەن ءوزىمنىڭ ادامدارىما شومىلىپ، سۋعا تۇسۋلەرىنە ءامىر بەرەيىن»، - دەيدى.

شىڭعىس حان سونشا جەردەن قىتايدان چان چۋندى الدىرعان سەبەبى، ماڭگىلىك ءومىر بەرەتىن ءدارى بار دەپ ونى بىرەۋلەر سەندىرگەن. ونى چان چۋننەن سۇرايدى. ول: «ماڭگىلىك ءومىر بەرەتىن ءدارى جوق. قانشا مىقتى بولساڭىز دا ءسىز دە ولەسىز، مەن دە ولەمىن. ءبىراق مەن ءسىزدى ەمدەپ، جازامىن. مەنىڭ قولىمنان كەلەتىنى سول عانا»، - دەيدى. سوندا شىڭعىس حان سونداي اۋىر ءسوزدى تۇسىنىستىكپەن قابىلدايدى. موناح ەلىنە قايتاتىن ۋاقىتتا شىڭعىس حان: «مەن دە شىعىسقا قاراي ەلىمە قايتامىن. جولىمىز ءبىر ەكەن، بىرگە قايتساق قايتەدى؟» - دەيدى ءوتىنىش جاساپ. موناح وعان كونبەيدى. ەلىمە ءبىر جىلدان كەيىن ورالامىن دەگەنمىن، ۋاقىتى كەلدى»، - دەيدى. شىڭعىس حان وعان دا كونەدى. وسى چان چۋننىڭ ەڭبەكتەرىن وقىپ وتىرساڭىز، شىڭعىس حاننىڭ يكەمگە كەلەتىنىنە، كونگىشتىگىنە تاڭعالاسىڭ.

جۇسىپبەك قورعاسبەك: بۇل جەردە مىنا نارسەنى ەسكەرگەن دۇرىس سياقتى. كىتاپتا اۆتوردىڭ تاريحشى رەتىندەگى كوزقاراسى بار. فيلوسوف رەتىندەگى كوزقاراسى بار. پسيحولوگ رەتىندەگى كوزقاراسى بار. باعاناعى كىشىپەيىلدىلىك دەگەن قاسيەتتى دە وسى تۇرعىدان كەلىپ تاراتادى. مىسالى، شىڭعىس حاننىڭ كىمنىڭ تاربيەسىندە وسكەنىنە ءمان بەرەدى. «اناسىنىڭ تاربيەسىندە ءوستى»، - دەيدى. «جالپى ايەلدەردىڭ تاربيەسىن كوپ كورگەن، اناسىن تىڭداعان»، - دەيدى. «كەيىن وزىنە مۇراگەر تاڭداعان كەزدە دە كىشى ايەلىنىڭ اقىلىن تىڭدايدى»، - دەيدى. «ساعان ەندى مۇراگەر تاڭداۋ كەرەك»، - دەگەن كەزدە رازى بولادى ەكەن. «ماعان ەشكىم باتىلى جەتىپ ايتپاعان ءسوزدى ايەلىم ايتتى»، - دەپ. ءسويتىپ ايەل تاربيەسىن، انا تاربيەسىن كورگەنى ونىڭ جان دۇنيەسىنە اسەر ەتكەن، ۇلكەن-ۇلكەن تۇلعالاردىڭ، مەملەكەت باسشىلارىنىڭ قايسىسى ايەل تاربيەسىن كوردى دەي كەلىپ، اياعىن بيلل كلينتونعا اكەلىپ تىرەپتى. ءتىپتى مەديسينالىق تۇرعىدان كەلگەن كوزقاراستارى دا بار. وسىنىڭ ءبارى ءبىزدىڭ زەرتتەۋشىلەرىمىزگە دە ساباق بولۋعا ءتيىس.

سىرتتان اكەلىنەتىن باسپا ونىمدەرىنە: «ويباي رۋحاني ەكسپانسيا جاساپ جاتىر»، - دەپ شوشىنا قاراي بەرۋدىڭ دە ۋاقىتى وتكەن سياقتى. قازاق وقىرمانىنىڭ دۇنيەتانىمىنا قاجەت، كوزقاراسىمىزدى كەڭەيتۋگە كەرەك كىتاپتاردى اۋدارىپ، باسىپ، جاريالاپ جاتساق، التىنمەن اپتاپ، كۇمىسپەن كۇپتەپ شىعارىپ جاتساق، ول دا ءبىز ءۇشىن ولشەۋسىز قازىنا. اعىلشىن زەرتتەۋشىسى دجون مەننىڭ «شىڭعىس حاننىڭ كوشباسشىلىق قۇپياسى» اتتى كىتابىنىڭ اۋدارماسىنا وسىلاي باعا بەرگەندى دۇرىس كوردىك.

دەرەككوز: «حالىق ءسوزى» گازەتى. 2012-جىل