ارحيۆ-2025 : سەناتور قىتايداعى دەرەكتەردى زەرتتەۋدە ۇسىنىستارىن ءبىلدىردى

استانا. قازاقپارات - سەناتور مۇرات باقتيار ۇلى ۇكىمەت باسشىسىنىڭ اتىنا دەپۋتاتتىق ساۋال جولداپ، وندا قازاق تاريحىنا قاتىستى قىتايداعى دەرەكتەردى زەرتتەۋدە بىرنەشە ناقتى ۇسىنىسىن ءبىلدىردى، دەپ حابارلايدى قازاقپارات ءتىلشىسى.

ەلباسى «ۇلى دالانىڭ جەتى قىرى» ماقالاسىندا قازاق تاريحىن تەرەڭدەتە زەرتتەۋ ءۇشىن ۇكىمەتكە «ارحيۆ-2025» باعدارلاماسىن ازىرلەۋدى تاپسىرعان بولاتىن. سەنات دەپۋتاتىنىڭ ايتۋىنشا، وسى باعدارلاما شەڭبەرىندە شەتەل ارحيۆتەرىنە ماڭىز بەرسەك، باستى نازارداعى ەلدىڭ ءبىرى - قىتاي بولماق. جازبا تاريحىنىڭ ۇزاقتىعىمەن جانە ساقتالعان قىرۋار تاريحي ارحيۆتەردىڭ مولدىعىمەن ەرەكشەلەنەتىن قىتاي ەلىندە ساقتاردان، عۇنداردان، ۇيسىندەردەن قالعان مۇرالار، قازاق ۇلتىنا قاتىستى دەرەكتەر وتە مول.

«اتاپ ايتقاندا، بەيجىڭدەگى گۋگۇن مۇراجايىندا، سيان، ىشكى موڭعولدا (وردوس، حۋت- حوت)، شىڭجاڭدا (تۇرفان، ءۇرىمجى، التاي، ىلە) قازاق تاريحىنا قاتىستى مول دەرەك بار. قىتاي دەسە، كوپتىڭ كوزىنە تاريحي جازبالار ەلەستەيدى. الايدا قىتايداعى جارتاس سۋرەتتەرىندەگى، ماڭگىتاستارداعى، كونە ەسكەرتكىشتەر مەن قورىمدارداعى قازاققا قاتىستى زەرتتەلمەي جاتقان تاقىرىپتار از ەمەس. ءۇيسىن قابىرلەرىنىڭ دەنى جانە ەڭ ۇلكەندەرى شىڭجاڭداعى ىلە وڭىرىندە جاتىر. يمپەراتور تان تاي-جۋن ەسكەرتكىشىنىڭ جانىنداعى تۇركىلەرگە قاتىستى مۇسىنگە، بالبالتاستارعا ءبىز ءالى تولىق نازار اۋدارعانىمىز جوق. V عاسىردا عۇندار قۇرعان مەملەكەت - شيا پاتشالىعىنا قاتىستى دەرەكتەردى زەرتتەپ، ولار نە ءۇشىن چاڭان (چانان) قالاسىن استانا جاسادى، نە ءۇشىن چاڭاندا جىلقىنىڭ ءمۇسىنىن ورناتادى؟ «اتتىڭ عۇندى تارپۋى» دەگەن مۇسىنگە ارقاۋ بولعان يدەيانىڭ تاريحي استارى نە؟ - دەگەن ماسەلەلەرگە ۇلتتىق تاريحىمىز تۇرعىسىنان تولىق ۇڭىلە المادىق»، - دەيدى ول.

سەناتور سونىمەن بىرگە، XVIII- XIX عاسىرداعى چيڭ پاتشالىعىنىڭ مۇراعاتتارىنداعى قازاق تاريحىنا قاتىستى جازبا دەرەكتەر وتە مول ەكەنىن العا تارتادى. ونىڭ اتاپ وتۋىنشە، تەك قىتايدىڭ ءبىرىنشى تاريحي مۇراعاتىندا ساقتالعان قازاق تاريحىنا قاتىستى قۇجاتتاردىڭ جالپى سانى 7 مىڭنان اسادى. قازىرگە دەيىن سونىڭ ۇشتەن ءبىرى عانا جارىق كورگەن.

«چيڭ ديناستياسى كەزىندەگى ارحيۆتەردىڭ كوبى الدىمەن ءمانجۋ تىلىندە جازىلىپ، كەيىن قىتاي تىلىنە اۋدارىلعان. قىتايداعى ارحيۆتەردى زەرتتەۋدە قىتاي ءتىلىن ءبىلۋ ازدىق ەتەدى. قىتاي جانە كونە قىتاي جازۋىمەن قاتار، ءمانجۋ ءتىلىن مەڭگەرگەن مامان اۋاداي قاجەت. جاڭا قىتاي جازۋىمەن اۋدارىلعان ارحيۆتەردى قىتاي ءوز مۇددەسىنە بەيىمدەپ اۋدارىپ جىبەرەدى. سوندىقتان ءتۇپ نۇسقانى قاراۋ كەرەك»، - دەيدى سەناتور.

مۇرات باقتيار ۇلى قىتايداعى تاريحي دەرەكتەردى سۇرىپتاۋدا مىناداي ءتۇيىندى ماسەلەلەرگە باسا نازار اۋدارۋ كەرەكتىگىنە توقتالادى:

بىرىنشىدەن، قازاقستان مەن قىتايداعى تاريحتان حابارى بار، قىتاي، ءمانجۋر تىلدەرىن جەتىك بىلەتىن مامانداردى ۇيىمداستىرىپ، ولاردىڭ قازاقستان تاريحشىلارىمەن تىزە قوسا جۇمىس جاساۋىنا مۇمكىندىك بەرۋ كەرەك.

ەكىنشىدەن، قازاقستانعا قىتاي ارحيۆتەرىندەگى دەرەكتەردىڭ ءىشىناراسى ورىسشادان اۋدارىلىپ جەتكەن. رەسەي زەرتتەۋشىلەرى قازاق رۋ، تايپالارىنىڭ اتىن ءوز ءتىلىنىڭ فونەتيكالىق زاڭدىلىقتارىنا بەيىمدەپ جازدى. ونى كەيىن قازاق تىلىنە اۋدارعاندا، كوبىنىڭ ءوڭى وزگەرىپ، اتاۋلار ءارتۇرلى الىنىپ كەتتى. وسى قاتەلىكتەردى تۇزەتۋ قاجەت.

ۇشىنشىدەن، «قىتاي تاريحنامالارىنداعى قازاققا قاتىستى دەرەكتەر»، «26 تاريح» - سياقتى قىتاي قازاقتارى اۋدارعان نەمەسە قازاقستاندا اۋدارىلىپ، اينالىمعا تۇسكەن دەرەكتەر قىتاي تاريحنامالارىنداعى دەرەكتەردىڭ ازعانتاي بولىگى عانا. ال بەيرەسمي تاريحنامالارداعى، وردانىڭ قۇپيا شەجىرەلەرىندەگى دەرەكتەر تىپتەن كوپ.

تورتىنشىدەن، قىتايداعى جازبا دەرەكتەرگە عانا سۇيەنبەي، كونە قورىمدارعا، قابىرلەرگە، ماڭگى تاستارعا، تاريحي ەسكەرتىشتەرگە، ءتىپتى جەر اتتارىنا دەيىن زەرتتەۋ جۇرگىزىپ، ولاردىڭ جازباشا دەرەگىن، فوتوسۋرەت، بەينەبايانىن بىرگە جيناقتاۋ كەرەك. بۇل جەردە ۇكىمەتارالىق كەلىسىم جاساپ، قىتاي- قازاقستان ارحەولوگتارى بىرلەسكەن عىلىمي زەرتتەۋ ەكسپەديتسياسى ۇيىمداستىرۋعا كۇش سالعان ءجون.

بەسىنشىدەن، قىتايداعى ارحيۆتەرگە، تاريحي جادىگەرلەرگە ۇڭىلگەندە كونە داۋىرگە بايلانىستى دەرەكتەردى ءشياننان (سيان) ، ال ورتا عاسىردان بەرگى دەرەكتەردى بەيجىڭنەن ىزدەگەن دۇرىس. تۇرفان، دۋنحۋان وڭىرلەرىندەگى مىڭ ۇيلەردەن ۇلىبريتانياعا اكەتىلگەن تاريحي مۇرالاردى دا قىتاي تاريحىنداعى دەرەكتەردىڭ ءبىر بولىگى رەتىندە زەرتتەۋدى دە قاراستىرۋ كەرەك.

«تاريحىمىزدى تۇگەندەۋگە زور مۇمكىندىك تۋدى. وسى مۇمكىندىكتى ۇتىمدى پايدالانا وتىرىپ، الىس- جاقىن ەلدەردەگى مۇراعاتتارعا ىرگەلى زەرتتەۋلەر جۇرگىزىپ، تاريحىمىزدىڭ اسىل قازىنالارىن قازاق جەرىنە اكەلۋ، كەلەر ۇرپاق الدىنداعى پارىزىمىز دەپ بىلەمىز»، - دەپ ءتۇيدى سەناتور مۇرات باقتيار ۇلى.