قىتايدان 200 مىڭنان اسا قازاقتىڭ كوشىن باستاپ كەلگەن تانىمال جازۋشى كىم؟
قابدەش ءجۇمادىلوۆ 1936-جىلى قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ شىڭجاڭ ولكەسىندە دۇنيەگە كەلگەن. اتاسى كۇدەرى قارا قىلدى قاق جارعان ءتورت اۋىلدىڭ توبە ءبيى بولىپتى. اكەسى ءجۇمادىل مەكتەپ سالعىزعان. قالامگەردىڭ ءوزى ايتقانداي، «بابالارى ۇلت الدىندا ۇلكەن ميسسيا اتقاردى».
دەگەنمەن، جازۋشىنىڭ ءوزى دە ۇلكەن ميسسيا اتقاردى. قابدەش اتامىزعا جۇكتەلگەن مىندەت - سول ەلدىڭ شەجىرەسىن جازۋ بولدى. «سوڭعى كوش»، «تاعدىر»، «اتامەكەن» روماندارى جانە تاعى باسقا كوپتەگەن شىعارمالار سول جەردەگى قازاقتاردىڭ تاعدىرى جايلى، سولاردىڭ ومىرىنەن تۋعان روماندار. قابدەش ءجۇمادىلوۆ نە جازسا دا، ەشكىمدى قايتالاعىسى كەلمەدى. قايتا بۇرىن بۇرمالانعان، قيسىق بىتكەن نارسەلەردى تۇزەتۋگە، سونى قايتا جازۋعا، شىندىقتىڭ بەتىن اشۋعا تىرىستى.
بەلگىلى جازۋشى دۋلات يسابەكوۆ ايتىپ وتكەندەي، قالامگەردىڭ باسىنان لايىقتى وقيعالار ءوتتى. ال قابدەش اتامىزدىڭ باسىنان وتكەن سول وقيعالاردى رومان ەتىپ جازباسقا، كوركەم ادەبيەتكە تۇسىرمەسكە، قاۋقارى دا قالماعان، شاماسى دا جەتپەگەن. ويتكەنى، جازۋشى سول ىشكى دۇنيەسىن، ىشكى قازىناسىن، كورگەن-بىلگەن فاكتىلەر مەن تۇيگەن ويلارىنىڭ ءبارىن مىندەتتى تۇردە قاعازعا ءتۇسىرۋى كەرەك بولدى.
ال، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، اكادەميك، قابانباي باتىردىڭ 8-ۇرپاعى ۇلىقپان سىدىقوۆ قابدەش اتامىزدىڭ سوتسياليزمدى، سونىڭ ىشىندە قىتايدا ءجۇرىپ، سوتسياليزمنىڭ جابايى ءتۇرىن كورگەن ادام ەكەنىن ايتتى.
«قابدەش ءجۇمادىلوۆ الماتىعا وقۋعا كەلىپ، قىتايعا قايتا بارعان كەزدە «اشىلىپ، سايراۋ» دەيتىن ناۋقانعا ءتۇسىپ، سوۆەت وداعىنىڭ تىڭشىسى ەسەبىندە قارالىپ، باسىنا قارا قالپاق كيگىزىلىپ، ءتىپتى كونسلاگەرلىك جاعدايدا ءومىر ءسۇردى. قول-اياعىندا كىسەن بولماعانىمەن، قارا جۇمىسقا سالىندى. ول ارقانعا بايلانىپ، 200 مەتر تەرەڭدىككە شاحتاعا تۇسكەن. قايلا مەن كۇرەكپەن قازىپ كومىر، تاس شىعارىپ، سونى بالقىتىپ، قورىتقان، سونىڭ ورتاسىندا جۇرگەن. قولىنا تيگەن ءبىر جاپىراق ناندى جەپ كۇن كورگەن. 5-6 اي جۋىنۋ دەگەندى بىلمەي، بەت-ءجۇزى قاپ-قارا جۇرتتىڭ ورتاسىندا ءجۇرىپ، حالىقتىڭ كۇيىنىشىن، اشىنعانىن تاعى دا بويىنا سىڭىرگەن. ال وسى شيرىعۋ كەيىننەن ونىڭ شىعارمالارىنىڭ اۋقىمى بولدى»، - دەيدى ۇلىقپان سىدىقوۆ.
جۇرتتىڭ ءجۇمادىلوۆتى بيوگرافياسى باي جازۋشى دەيتىنى بەكەر ەمەس. باسىنان وتكەن قيلى تاعدىر كەسەك شىعارمالاردى تۋدىردى. ال «سوڭعى كوش» رومانىنا جۇك بولعان ۇلى كوشتىڭ بۇيداسىن، ول 26 جاسىندا ءوزى ۇستاپ كەلگەن.
شاۋەشەك پەن تارباعاتاي ۋالاياتىنان ءبىر ايدىڭ ىشىندە 200 مىڭنان اسا قازاق كوشىپ وتكەن. سول ۇلى كوشتى ۇيىمداستىرعان ادام - قابدەش ءجۇمادىلوۆ بولدى. ول ءۇشىن قالامگەر كرەملگە حرۋشيەۆ پەن ۆاراشيلوۆقا حات جازىپ، سوۆەت ۇكىمەتىنىڭ كەلىسىمىن الىپ، اتامەكەنىن ارمانداعان حالىقتى اتا-باباسىنىڭ تۋعان جەرىنە وتكىزدى. وسىلايشا، قابدەش اتامىزدىڭ ارقاسىندا اربامەن، اتپەن، تۇيەمەن، جاياۋ جالپىلى كوشكەن قازاق بەس زاستاۆادان بىردەي وتكەن.
قابدەش ءجۇمادىلوۆتىڭ ومىردەگى، حالىق الدىنداعى ەڭ يگىلىكتى ىستەگەن جۇمىسى - وسى قازاق حالقىن كوشىرۋى بولماق.
دەموگرافتاردىڭ ساناۋى بويىنشا، سول 1962-جىلى كەلگەن قازاقتاردىڭ بۇگىنگى سانى، ءۇرىم-بۇتاعىمەن قوسقاندا ميلليوننان اسادى.
قالامگەردىڭ ەڭ تۇڭعىش شىعارماسى «قازدار قايتىپ كەلەدى» اڭگىمەسى. ەل باسىنا كۇن تۋعان كەزدە 20-جىلداردىڭ اياعىندا، اشارشىلىق كەزدە شەكارا اسىپ كەتكەن قازاقتىڭ تۋعان جەردى ساعىنىپ، بالەن ۋاقىت وتكەننەن كەيىن شەكارادان قايتىپ ورالعانداعى جاڭا سەزىم، ىشكى جان دۇنيەسى العاش كوتەرىلەدى. ول كەزدە بۇكىل قازاقتىڭ كىتاپ وقۋعا دەگەن قۇلشىنىسى وتە كەرەمەت، ۇلتتىق-رۋحى ويانا باستاعان كەز بولاتىن.
قابدەش ءجۇمادىلوۆتىڭ سول العاشقى شىعارماسىنان باستاپ، كۇنى بۇگىنگە دەيىن ۇستاعان ءپرينتسيپى ەرەكشە. ول - وبەكتيۆتى، تاريحي، بولمىس، تاريحي شىندىق. قالامگەر سول العاشقى شىعارماسىنان كۇنى بۇگىنگە دەيىن بۇل پرينتسيپىنەن اينىعان جوق.
تاريحي تاقىرىپتا جازاتىن جازۋشىلاردىڭ حالىق الدىنداعى جاۋاپكەرشىلىگى وتە جوعارى ەكەنى بارىنە بەلگىلى. الايدا، 60-70-جىلداردا تاريحي تاقىرىپتا قالام تەربەگەن جازۋشىلاردىڭ سانى ساناۋلى-اق بولدى. ول كەزدە سوۆەت ادەبيەتىندە قىتاي قازاقتارى تۋرالى تاقىرىپ مۇلدەم جابىق تاقىرىپ بولعان. ويتكەنى، تاريح عىلىمى شەكتەۋلى عىلىم بولدى.
قابدەش ءجۇمادىلوۆ ءۇش عاسىرعا سوزىلعان وتار ەل كەزىندەگى حالىقتىڭ تاريحي تاعدىرىن، سول كەزدەگى كورگەن بەينەتىن، قايعى-مۇڭىن، حالىقتىڭ ءال-اۋقاتىن ءبارىن جىپكە تيگەندەي ەتىپ، ەنتسيكلوپەديالىق تۇرعىدا اشىپ بەرگەن جازۋشى.
دەگەنمەن، قالامگەر ەشقاشان تاپسىرىسپەن شىعارما جازباعان ادام. ءتىپتى، ۇكىمەتتىڭ دە تاپسىرماسى بويىنشا شىعارما جازباعان كىسى. ول ءالى كۇنگە دەيىن جۇرەگى نە قالاسا، سونى جازىپ كەلدى. كەزىندە سوۆەت ۇكىمەتى دە ۇرانمەن، شاقىرۋمەن جازۋشىلارعا نەبىر تاقىرىپتارعا شىعارما جازدىرتقان. ءبىراق، قابدەش اتامىز وعان بارعان ەمەس. سەبەبى، ول ءوز تەگىن بۇلاي بىلعاعىسى كەلمەدى. جازۋشى ءاردايىم اش جۇرسەم دە، تازا جۇرگەنىم ارتىق دەگەن ءپرينتسيپتى ۇستانىپ كەلدى.
«ول كىسىنىڭ ءبىرىنشى كريتەرى ادالدىق. ەكىنشى - ەڭبەكقورلىق. وسى ەكى پرينتسيپكە كىم ساي كەلسە، بۇل كىسى سونىڭ جانىنان تابىلاتىن ادام»، - دەيدى فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، اكادەميك، قابانباي باتىردىڭ 8- ۇرپاعى ۇلىقپان سىدىقوۆ.
الايدا، وسىدان بىرنەشە جىل بۇرىن قابدەش ءجۇمادىلوۆتىڭ مۇرا تارتقان تەرىس بەت-بەينەسىن جاساعىلارى كەلگەندەر بولعان. قالامگەردى جوعارى جاققا قارالاپ، كورسەتكىسى كەلگەندەر بولدى. دەگەنمەن، حالىق مۇنىڭ ءبارىن كوردى جانە الدەبىرەۋلەردىڭ جازۋشىعا قارا جاپقىلارى كەلگەندەرىن دە ءبىلىپ وتىردى. سەبەبى، قابدەش ءجۇمادىلوۆ بولعان وقيعانى عانا باياندايتىن وبەكتىۆتى شىندىقتىڭ ادامى.
«مەن سول كىسىنىڭ تاريحي شىعارمالارىن زەرتتەۋشى رەتىندە، ونىڭ ەشقانداي تاريحي دەرەكتەردى بۇرمالاماعانىنا، ناقتىلى تاريحتى جەتكىزگەنىنە تولىق سەنىممەن ايتا الامىن»، - دەيدى قابدەش ءجۇمادىلوۆتىڭ شىعارماشىلىعىن زەرتتەۋشى رۋدا زايكەنوۆا.
الايدا، قابدەش ءجۇمادىلوۆتىڭ ۇلكەن ۋايىمى بار ەكەن. ول قازىرگى جاستاردىڭ كىتاپتان الىستاپ بارا جاتقانىنا ۋايىمدايدى.
«قازىر ادامدار قاتىگەزدىككە بوي بەرىپ جاتىر. قوعامدا قىلمىس، قاتىگەزدىك بەلەڭ الىپ بارادى. مەنىڭشە، ادامداردى قاتىگەزدىكتەن قۇتقاراتىن ءبىر ءدارى بار. ول - كوركەم ادەبيەت، پوەزيا. سەبەبى، ابايدى، قاسىمدى، مۇقاعاليدى، پۋشكيندى تاعى باسقا اقىن-جازۋشىلاردى وقىعان ادام بىرەۋگە قيانات جاسامايدى. ونداي ادام ۇرلىق جاسامايدى. ويتكەنى، ونىڭ مۇنداي جاماندىق جاساۋعا ار-ۇجدانى جىبەرمەيدى. رۋحاني جاڭعىرۋدىڭ كوكەسى - ادەبيەتتى جاڭعىرتۋ جانە ادەبيەتتى وقىتۋ. مىنە، ۇكىمەت وسىعان كوڭىل ءبولۋى كەرەك»، - دەيدى قابدەش ءجۇمادىلوۆ.
ال بەلگىلى جازۋشى دۋلات يسابەكوۆ «كىمدە-كىم قازاق تىلىنەن نۇر سۋسىنداعى كەلسە، قازاق ءتىلىنىڭ بايلىعىن، ءوز كوزىمەن كورىپ، وقىعىسى كەلسە، بويىنا ءسىڭىرىپ، تالپىنعىسى كەلسە قابدەش ءجۇمادىلوۆتى وقىعانى ءجون» دەپ ويلايدى.
قابدەش ءجۇمادىلوۆتىڭ ەڭ ءبىر جەتى قازىناسىنىڭ قۇندىلىعى - كوركەم تىلىندە. ول قولىنا قالام العالى قازاقتىڭ جوعىن تۇگەندەپ، تاريحتى تىرنەكتەپ جيناۋمەن كەلەدى. سەكسەننىڭ سەڭگىرىنە كوتەرىلسە دە، سول قىزمەتىنە ادال. ول قازىر بۇرىنعىداي قۇلاش-قۇلاش اڭگىمەلەر جازبايدى. قالامگەر بۇگىندە شاعىن اڭگىمەلەر جازۋعا كوشكەن. جازۋشى بىلتىر وقىرماندارىنا «اكادەميكتىڭ كوز جاسى» تۋىندىسىن سىيلادى. بۇل كىتاپتا قانىش ساتپايەۆتىڭ ءومىرى، كورگەن قيىنشىلىعى، اكەسىنەن، باۋىرلارىنان ايىرىلعانداعى كوز جاسى باياندالادى.
جازۋشىنىڭ ۇلى ارمان ءجۇمادىلوۆتىڭ ايتۋىنشا، قالامگەر ەشقاشان ىستەگەن ءىس-ارەكەتىنە وكىنىم تانىتقان ەمەس. سەبەبى، ول ايتقىسى كەلگەنىن ايتىپ، جازعىسى كەلگەننىڭ ءبارىن جازدى. دەگەنمەن، قالامگەردىڭ ءبىر ارمانى بار ەكەن. جازۋشى كوبىرەك شوبەرە سۇيگىسى كەلەدى.
قابدەش اتامىز 5 بالا تاربيەلەدى. ءتورت ۇل، ءبىر قىز. ول بالالارعا قاتال بولعان ادام. كەرەمەت ەلجىرەپ جاقسى كورىپ تۇرسا دا، ولاردى قاتتى ۇستاي بىلگەن. سەبەبى، جازۋشى ۇل بالالار بەتىمەن جايىلىپ كەتەدى دەپ ويلاپ، مەيىرىمدىلىگىمەن قوسا قاتالدىعىن دا تانىتقان. مىنە، وسىنداي تاربيە العان بالالارى ەر جەتكەننەن كەيىن شەتەلدە وقىپ، جاقسى ءبىلىم الىپ، بۇگىندە ەلىمىزدىڭ ابىرويلى ازاماتتارىنىڭ ءبىرى بولىپ ءجۇر.
ال قابدەش اتامىزدىڭ جارى - ساۋلە ءوزىنىڭ تاعدىرلاسى، التايدىڭ ار جاعىنان كەلگەن ارۋ. ولاردىڭ شاڭىراق قۇرعاندارىنا بيىل 53 جىل تولدى. بۇگىندە ولار ءتورت ۇل، ءبىر قىز تاربيەلەپ، نەمەرە-شوبەرە سۇيگەن اتا-اجە. جازۋشىنىڭ 10 رومانى مەن 21 پوۆەستىنىڭ، 70 تەن اسا اڭگىمەسىنىڭ العاشقى وقىرمانى دا سۇيگەن جارى - ساۋلە اپايىمىز. بۇل دا ازاماتتىڭ ماڭدايىنا بۇيىرعان باعى بولار. ال ەڭ باقىتتى شاعى - جىلاعان شاعى. ۇلت مۇراتى جولىندا ازاپتى ءومىر كەشكەن تۇلعالاردى تاجاۋىل ءداۋىردىڭ تىرناعىنان جۇلىپ الىپ، قايتا جارىق سىيلاعان كەزى. ۋاقىتتان ۇستەمدىگىن سەزىنگەن ءسات. جالپى قابدەش ءجۇمادىلوۆ ءوزى كوڭىلگە العان نەگىزگى تاقىرىپتاردى ايتىپ، شىندىقتى جازعان قالامگەر.
stan.kz