ەلىمىزدە 1- ساۋىردەن باستاپ قانداي زاڭنامالىق وزگەرىستەر كۇشىنە ەنەدى
بيىل 6- اقپاندا مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقايەۆ «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنداعى سيفرلىق اكتيۆتەر تۋرالى» قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ زاڭىنا قول قويدى.
بۇل زاڭداردى پارلامەنتتىڭ ءبىر توپ دەپۋتاتى ازىرلەگەن ەدى. زاڭداردىڭ ماقساتى - سيفرلىق ماينينگتى قۇقىقتىق رەتتەۋ ماسەلەلەرىن شەشۋ. سونىڭ اياسىندا اتالعان قۇجاتتار ەلىمىزدە سيفرلىق اكتيۆتەردى شىعارۋعا جانە ولاردىڭ اينالىمىنا، تسيفرلىق ماينينگ جونىندەگى قىزمەتتى دامىتۋعا قاجەتتى قۇقىقتىق بازا قۇرۋدى كوزدەيدى. سول ارقىلى زاڭدار سيفرلىق اكتيۆتەردىڭ زاڭدى نارىعىن قالىپتاستىرۋعا، وسى سالاعا شەتەلدىك ينۆەستيتسيالاردى تارتۋعا جانە قازاقستان ەكونوميكاسىن دامىتۋعا ىقپال ەتپەك.
زاڭنىڭ مىندەتتەرى: جاڭا تەرمينولوگيانى ەنگىزۋ (تسيفرلىق اكتيۆ، سيفرلىق اكتيۆتەر بيرجاسى، سيفرلىق ماينينگ، سيفرلىق ماينينگ دەرەكتەرىن وڭدەۋ ورتالىعى)؛ سيفرلىق ماينەرلەر قىزمەتىن ليتسەنزيالاۋ؛ سيفرلىق ماينينگتىك پۋلدار قىزمەتىن جۇزەگە اسىرۋ؛ سالىق سالۋ ماقساتىندا سيفرلىق ماينەرلەر مەن سيفرلىق ماينينگتىك پۋلداردىڭ كىرىستەرى تۋرالى مالىمەتتەردى ۇسىنۋ؛ سيفرلىق اكتيۆتەر بيرجالارىنىڭ قىزمەتىن رەگلامەنتتەۋ؛ سيفرلىق اكتيۆتەر سالاسىنداعى مەملەكەتتىك باقىلاۋ؛ قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ سيفرلىق اكتيۆتەر سالاسىنداعى زاڭناماسىن بۇزعانى ءۇشىن جاۋاپتىلىق.
اتاپ ايتقاندا، بۇل زاڭدا ۇلتتىق ەنەرگيا جۇيەسىن رەتتەلمەيتىن سيفرلىق ماينينگتەن قورعاۋ قاراستىرىلعان. ماينەرلەر پايدالانا الاتىن ەلەكتر ەنەرگياسى كوزدەرىنىڭ ءتىزىمى رەتتەلەدى. ولار جاڭارتىلاتىن ەنەرگيانى، يمپورتتالعان ەلەكتر قۋاتىن جانە ءوز گەنەراتسياسىن پايدالانا الادى.
مەملەكەتتىك قىزمەت سالاسىنداعى وزگەرىستەر
مەملەكەت باسشىسى قول قويعان «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كەيبىر زاڭنامالىق اكتىلەرىنە مەملەكەتتىك قىزمەت ماسەلەلەرى بويىنشا وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزۋ تۋرالى» زاڭى مەملەكەتتىك ورگاندار قىزمەتىنىڭ تيىمدىلىگىن ارتتىرۋعا باعىتتالعان.
ەلىمىزدە مەملەكەتتىك ورگان كەلىسىمشارت بويىنشا تارتاتىن كەلىسىمشارتتىق قىزمەتشىلەر ينستيتۋتى زاڭنامالىق تۇرعىدا بەكىتىلدى.
مەملەكەتتىك باسقارۋدى دامىتۋدىڭ 2030-جىلعا دەيىنگى تۇجىرىمداماسىندا مەملەكەتتىك اپپارات شتاتىن وڭتايلاندىرعاننان كەيىن، كەلىسىمشارتتىق قىزمەتشىلەر ينستيتۋتىن ەنگىزۋ مىندەتى قويىلعان.
ولار مەملەكەتتىك قىزمەتشى ساناتىنا جاتپايدى. بۇل سالالىق جوبالاردى ىسكە اسىرۋ كەزەڭىنە ارناۋلى ءبىلىمى بار كاسىبي مامانداردى تارتۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. كەلىسىمشارت مەرزىمى ءبىر جىلدان اسپايدى. كەلىسىمشارتتىق قىزمەتشىلەرگە قاتىستى ناقتى ەرەجە مەن ءتارتىپ ءتيىستى ۇكىمەت قاۋلىسىندا بەلگىلەنەدى.
سونىمەن قاتار، ەلىمىزدە مەملەكەتتىك قىزمەتشىلەردى روتاتسيالاۋدى جۇرگىزۋ كەزىندە تۇرعىن ءۇيدى جالداۋ ماقساتىندا روتاتسيالىق تولەمدەر ەنگىزىلمەك.
بۇدان بولەك، قۇجاتتا قازاقستاندا ساياسي مەمقىزمەتشىلەر «سەنىمدى جوعالتۋ» سەبەبىمەن جۇمىستان بوساتىلۋى ەسكەرىلگەن.
زاڭعا سايكەس، ساياسي قىزمەتشى ساياسي مىندەتتەردى ىسكە اسىرۋعا جاۋاپتى قىزمەتشى بولىپ سانالادى. ياعني، ساياسي قىزمەتشىگە جۇكتەلگەن جاۋاپكەرشىلىك ۇلكەن. وسىعان وراي، پرەزيدەنت اكىمشىلىگىنىڭ تاپسىرماسى بويىنشا ءوز وكىلەتتىگىن تيىسىنشە ورىنداماعان ساياسي قىزمەتشىنى «سەنىم جوعالتۋىنا» وراي جۇمىستان بوساتۋ ينستيتۋتى ەنگىزىلەدى. مۇنداي بوساتۋ تۋرالى شەشىمىن تەك مەملەكەت باسشىسى عانا قابىلدايدى.
مۇنىمەن قوسا، ق ر مەملەكەتتىك قىزمەت ىستەرى اگەنتتىگىنە مەملەكەتتىك قىزمەت پەن كادر ساياساتىنىڭ تيىمدىلىگىن ارتتىرۋعا باعىتتالعان ءبىرقاتار وكىلەتتىك بەرىلمەك.
بۇل رەتتە مەملەكەتتىك ورگانداردا باسشىلار مەن ورىنداۋشىلار سانىن رەتتەۋ ەسكەرىلگەن.
سوت جۇيەسىندە قانداي وزگەرىستەر بولادى؟
سۋديالاردىڭ تاۋەلسىزدىگىن نىعايتۋ جانە سوت ءىسىن جۇرگىزۋ ءتارتىبىن جەتىلدىرۋ نورمالارى قامتىلعان «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ سوت جۇيەسى مەن سۋديالارىنىڭ مارتەبەسى تۋرالى» ق ر كونستيتۋتسيالىق زاڭىنا وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزۋ تۋرالى» كونستيتۋتسيالىق زاڭىنداعى تولىقتىرۋلار كۇشىنە ەنەدى.
بۇدان بۇرىن حابارلانعانداي، ەلىمىزدە اۋداندىق سوتتاردىڭ ءتوراعالارىن سايلاۋ ەلەمەنتى ەنگىزىلمەك. بۇل ماسەلەنى ءبىرازدان بەرى زاڭگەرلىك قاۋىمداستىقتار، كاسىپكەرلەر مەن سۋديالار كوتەرىپ كەلدى.
سونىمەن قاتار، سۋديالاردى كونكۋرستان تىس تاعايىنداۋ جونىندەگى كادرلىق وكىلەتتىكتەر جوعارعى سوتتىڭ قۇزىرەتىنەن جوعارى سوت كەڭەسىنىڭ جۇرگىزۋىنە بەرىلدى.
مۇنىمەن قوسا، سۋديالارعا قارسى ارناۋلى ءىس-شارالاردى باس پروكۋروردىڭ سانكتسياسىمەن عانا جۇرگىزۋ ەسكەرىلگەن.
جوعارعى سوت كەڭەسىنە سوت تورەلىگى اكادەمياسى دا بەرىلمەك. ياعني، جوعارعى سوت كەڭەسى ەندىگى ۋاقىتتا سۋديالىق كادرلاردى ىرىكتەۋگە، ولاردىڭ ودان ارعى مانساپتىق وسۋىنە جانە قۇرمەتتى وتستاۆكاعا كەتۋىنە تولىققاندى جاۋاپ بەرەتىن بولادى.
اڭعا شىعۋ تارتىبىنە وزگەرىس ەنگىزىلدى
12- ساۋىردەن باستاپ قازاقستاندا اتىس قارۋىمەن اڭعا شىعۋ 21 جاستان باستاپ رۇقسات ەتىلەدى. بۇل تۇرعىدا وزگەرىستەر ءتيىستى ەرەجەدە قامتىلعان. بۇرىن 18 جاسقا تولعاندارعا رۇقسات بەرىلگەن ەدى.
بۋكمەكەرلىك كەڭسەلەر ستاۆكالاردىڭ ەسەبىن جۇرگىزەتىن بولادى
ءباس تىگۋدىڭ ءاربىر قاتىسۋشىسى بويىنشا ءباس تىگۋگە قابىلدانعان مولشەرلەمەلەر (ونىڭ ىشىندە ەلەكتروندىق)، ءباس تىگۋ ناتيجەسىنىڭ نۇسقالارىنا كوەففيتسيەنتتەر، ولار بويىنشا ۇتىستار مەن تولەمدەر تۋرالى اقپاراتتى قابىلداۋ، ەسەپكە الۋ جانە ساقتاۋ، سونداي-اق ونى وزگە تۇلعالارعا بەرۋ قاعيدالارى بەكىتىلدى.
وسى قاعيدالار ويىن بيزنەسى سالاسىندا مىناداي قىزمەت تۇرلەرىن جۇزەگە اسىراتىن ويىن بيزنەسىن ۇيىمداستىرۋشىلارعا قولدانىلادى: بۋكمەكەرلىك كەڭسە؛ توتاليزاتور.
اتاپ ايتقاندا، مولشەرلەمەلەردى ەسەپكە الۋ ورتالىعىنا قاتىستى ءىس-شارالاردى جۇرگىزۋدى ۋاكىلەتتى ورگان جۇزەگە اسىرادى.
«ءباس تىگۋدىڭ ءاربىر قاتىسۋشىسى بويىنشا بۋكمەكەرلىك كەڭسەلەر مەن توتاليزاتورلار قابىلداعان ءباس تىگۋ (ونىڭ ىشىندە ەلەكتروندىق) مولشەرلەمەلەرى، ءباس تىگۋ ناتيجەسىنىڭ نۇسقالارىنا كوەففيتسيەنتتەر، ۇتىستار جانە ولار بويىنشا تولەمدەر تۋرالى اقپاراتتى قابىلداۋدى جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن بۋكمەكەرلىك كەڭسەلەر مەن توتاليزاتورلار وزدەرىنىڭ اپپاراتتىق- باعدارلامالىق كەشەندەرىن مولشەرلەمەلەردى ەسەپكە الۋ ورتالىعىنا قوسادى»، - دەلىنگەن ءتيىستى بۇيرىقتا.
مولشەرلەمەلەردى ەسەپكە الۋ ورتالىعىنا بايلانىس جەلىلەرى ارقىلى قوسىلعان اپپاراتتىق-باعدارلامالىق كەشەندەر ارقىلى بۋكمەكەرلىك كەڭسەلەر مەن توتاليزاتورلار:
- مولشەرلەمەنى تولەۋ ءتاسىلىن (قولما-ول نەمەسە قولما-قول ەمەس تاسىلمەن، ونىڭ ىشىندە ەلەكتروندىق اقشانى پايدالانا وتىرىپ) كورسەتە وتىرىپ، ءاربىر ءباس تىگۋگە قاتىسۋشى بويىنشا قابىلدانعان بارلىق مولشەرلەمەلەردىڭ ەسەبىن ونلاين-رەجيمدە جۇرگىزەدى؛
- جەكە سايكەستەندىرۋ ءنومىرىنىڭ مالىمەتتەرىن، جەكە باسىن كۋالاندىراتىن قۇجاتتاردىڭ دەرەكتەمەلەرىن، ۇتىستى ەسەپتەۋ جانە تولەۋ كۇنىن كورسەتە وتىرىپ، ۇتىس ەسەپتەلەتىن جانە تولەنەتىن ءاربىر ءباس تىگۋگە قاتىسۋشى بويىنشا تولەنۋگە جاتاتىن جانە تولەنگەن ۇتىستار سومالارىنىڭ ەسەبىن جۇرگىزەدى.
بۇل تۇرعىدا مالىمەتتەر سالىق ورگاندارىنا جانە قارجى مونيتورينگى جونىندەگى ۋاكىلەتتى ورگانعا جولداۋ ماقساتىندا ەسەپكە الىنادى.