ماڭعىستاۋ ايتقىشتارى (1). ەرەكەن قورابايەۆ

نۇر-سۇلتان. قازاقپارات- (وقىرمانعا ءبىر اۋىز ءسوز) قازاق جەرىنىڭ قاي قيىرىنا بارساڭ دا، الدىڭنان جارقىلداپ شىققان قازاقى پەيىل، اقجارقىن دارحاندىققا كەز بولاسىڭ. الدىڭا اقپا- توكپە داستارحانمەن بىرگە، اقكوڭىلىن دە جايا سالادى.

قازاقتىڭ قاراشا ۇيىندە وتىرىپ، مىنا تىنىمسىز دۇنيەدە ءبىر جەردە قان توگىستىڭ بولىپ جاتىرعانىن مۇلدە ۇمىتاسىڭ.

سىزدەرگە ۇسىنىپ وتىرعان وسى جيناقتى جازۋ بارىسىندا، «انانىكى- مىنانىكى» دەپ قازاقتىڭ ءازىلىن بولە- جارا، الا قويدى بولە قىرقايىن دەگەن ويىم بولعان جوق. بالا كۇنىمنەن ماڭعىستاۋ دەگەن سارى دالانىڭ دانالىعىن جاتتاپ ءوستىم. سوندىقتان، ءوزىم جالاڭاياق قۇمى مەن تاۋ تاسىندا ويناعان ءوڭىردىڭ، جادىما ساقتاعان ازىلدەرىن وسىنداي جيناق كىتاپ ەتۋدى ارماندايتىنمىن. وسى جيناقتى قولىنا الىپ شولۋ جاساعان ءاربىر قازاق وسىلاي جاساسا، الەمدە تەڭدەسى جوق قازاق ءسوزىنىڭ ەنتسيكلوپەدياسى دۇنيەگە كەلەر ەدى. كەم- كەتىگى دە بولار، ارتىق كەتكەن جەرلەرى دە بولار، سول ءۇشىن وقىرماننان كەشىرىم وتىنەمىن! قالىڭ قازاق جۇرتىنىڭ كەرەگىنە جاراپ جاتىرسا ماعان ودان وزگە باقىتتىڭ كەرەگى جوق!

اۆتور:

ءمارت شالدار ايتقان جۇمىر ءسوز،

شەشەلەر ايتقان قۇلىن ءسوز.

اعالار ايتقان بۇراڭ ءسوز،

جەڭگەلەر ايتقان ىلاڭ ءسوز.

اپالار ايتقان قويلىق ءسوز،

قارىنداس ايتقان تويلىق ءسوز.

ىنىلەر ايتقان بۇرىش ءسوز،

كەلىندەر ايتقان قىلىش ءسوز.

قۇلشىق جۇباي ۇلى

قۇلشىق جۇباي ۇلى (1906-1975) - ماڭعىستاۋ بيلەرىنىڭ سوڭعى تۇياعى قۇلشىق جونىندە جازىلعان بۇل اڭگىمەلەر، ونىڭ ەل ىشىندە ايتقان ءبىرقاقپايلارى عانا. قۇلشىق- ءسوزى، قۇلشىق- افوريزمى جان- جاقتى زەرتتەلىپ، ءسوز ونەرىن قاتتى دارىپتەيتىندەرگە، ۇلتىنىڭ ءتىلىن بار اسىلدان جوعارى قوياتىندارعا سول كۇيىندە جەتكىزۋ، مەن جازۋشىمىن دەپ جۇرگەن ءاربىر قالام ۇستاعاننىڭ بورىشى. قۇلشىق- قازاق ءسوزى مەن مادەنيەتىن جەرمەن- جەكسەن قىلا جازداعان داۋىردە ءومىر ءسۇردى. ءبىراق جەربەتىندە جالعىز قازاق قالعانشا ومىرشەڭ، جانى ءسىرى قازاق دەگەن ەلدىڭ ءتىلى بار ەكەنىن تالايلارعا مويىنداتىپ، ارتىندا «قۇلشىق ايتتى» دەگەن مۇرا قالدىرىپ كەتتى.

كەنەۋى جوق بالىق

قۇلشەكەڭ بىردە جولى ءتۇسىپ، ءبىر جولداسىمەن بىرگە تەرىستىك جاعاداعى اعايىندارىن ارالاپ، تۇستەنۋگە ءبىر قۇرداسىنىكىنە ءتۇسىپتى . جەكە شارۋالارىمەن وتىرعان ازعانا اۋىل ەپتەپ اۋ سالىپ، قىرىپ جويماعانمەن تەك قازاندىعىن ايىرىپ وتىرسا كەرەك. الگى تۇسكەن ءۇيىن قانشا قۇرداسىنىكى دەگەنمەن دە، بىرەۋدىڭ قازانىن بيلەۋ ابەستىك.

قۇلشەكەڭ قانشا بالىققا اڭسارى اۋىپ وتىرسا دا، اڭدىسىن- اڭدىپ وتىرىپ، رەتى كەلگەندە قولعا سۋ قۇيىپ جۇرگەن بالانى قولىنان ءسۇيىپ جاتىپ، «ءوي، اينالايىن بالىق جەپسىڭ عوي، قولىڭنان بالىق ءيسى شىعىپ تۇر عوي» دەپتى.

قۇلشەكەڭنىڭ نەنى مەڭزەپ وتىرعانىن تۇسىنگەن قۇرداسى كەلىنشەگىنە بالىق استىرىپ، بىلبىراپ پىسكەن بەكىرە ەتى داستارحانعا كەلگەندە «ال قۇلشىق، مال سىباعاڭ دا بار ەدى، جەڭسىك اس قوي دەپ بالىق استىق، الىپ وتىر» دەيدى.

بالىق جەلىنىپ، ءبىرشاما ۋاقىت توقتىق باسىپ دالادا ءجۇرىپ قايتقان قۇلشەكەڭ قۇرداسىنا قاراپ «جارىقتىق شالدار بىلگەن- اۋ، بالىق ەتىنىڭ كەنەۋى جوق دەپ، ماناعى مال سىباعانى قايتەسىڭ؟» دەيدى قۇرداسىنا قاراپ.

ءازىل- قالجىڭدى ءتۇسىنىپ ءسوز قادىرىن بىلەتىن قۇرداسى، مالىن سويىپ قۇرمەتتەپ قۇلشەكەڭدى شىعارىپ سالىپتى.

كولىكتىڭ استىن قاراۋ

ازداعان مالدارىنا كەڭشارلاردىڭ بىرىنەن ءشوپ- جەم ءتۇسىرىپ الۋعا، اۋدان ورتالىعىنداعى مەكەمەلەردىڭ بىرىنەن كولىك سۇراسا، قۇلشەكەڭە كەتەۋى كەتىڭكىرەپ قالعان ەسكى «گازيكتى» بەرىپتى.

شوپىرى دا كولىگىنە ساي جىلانعان جىگىت ەكەن «وسى باستىقتاردا قىزىق، كىم كورىنگەنگە كولىكتى بەرە سالادى، ارتىمىز جەر يسكەمەيدى تىنىم جوق، ءتىپتى وسى ءماشىننىڭ استىن شۇقۋعا دا ۋاقىت جوق» دەپ اشۋىن سىرتىنا شىعارىپ، قولىن سەرمەپ كەلە جاتقاندا رولدەن ايرىلىپ قالادى. قاس- قاعىمدا، سالدىر- گۇلدىر، جەر اينالىپ اسپانعا شىققانداي بولادى. سويتسە كولىكتەرى توڭكەرىلىپ، ءتورت «اياعى» اسپاننان كەلىپتى.

ابىروي بولعاندا وزدەرى امان، ءۇستى- باسىن قاعىپ جاتىپ قۇلشەكەڭ شوپىرىنا «كۇندە- كۇندە مىناداي بولىپ ءساتى تۇسە بەرمەس، كولىگىڭنىڭ استىن قاراپ ال» دەپتى.

ءىنىمنىڭ دۇنيەسى

جازعا سالىم مەزگىل، جۇرت ارقانى كەڭگە سالىپ كيىز ۇيلەرىن تىگىپ جاتىرسا كەرەك. قازاق شاڭىراعىن كىم كورىنگەنگە سەنىپ كوتەرتپەگەن. قۇلشەكەڭدەرمەن رۋلاس بوپ كەلەتىن، سىيلاسىپ جۇرەتىن ءىنىسى جاڭبىربايەۆ بيسەننىڭ ءۇيى، اعاش ءۇيىنىڭ كەرەگەسىن كەرىپ بولىپ، مۇنى شاڭىراق كوتەرۋگە شاقىرىپتى. باقاننىڭ اشاسىن شاڭىراقتىڭ كۇلدىرەۋىشىنە سۇعىپ، بىرنەشە ايەلدەر (كوبىسى كەلىندەرى) جان- جاقتان ۋىقپەن دەمەپ، قۇلشەكەڭ ارۋاقتارعا سيىنىپ اۋىر شاڭىراقتى «ءاۋپ» دەپ كوتەرىپ قالىپتى. بايلاۋىندا شالالىق بولدى ما ، الدە قارىنعا تۇسكەن وراسان كۇشكە توتەپ بەرە المادى ما، قۇلشەكەڭنىڭ قازاقى دامبالىنىڭ ىشقىر باۋى شارت ءۇزىلىپ، سىرعىعان كۇيى توبىقتان ءبىراق شىعىپتى.

قۇلشەكەڭ ساسپاستان شاڭىراقتى كوتەرىپ تۇرعان كۇيىندە « ءىنىمنىڭ قىپ- قىزىل ءدۇنياسىن وتىن قىلار جاعدايىم جوق، كەلىندەر سىرت جاعىمدى اينالىپ ۋىقتاردى بايلاي بەرىڭدەر» دەگەن ەكەن.

(جالعاسى بار)