ەۋروپا 19- عاسىر كەزەڭىنە دەيىن جابايىلىقتا ءومىر سۇرگەن
اتاپ ايتقاندا، كارى قۇرلىقتى مەكەن ەتكەندەر قاراپايىم تازالىقتىڭ نە ەكەنىن بىلمەگەن. بۇل - تەك ورتا عاسىرعا عانا ەمەس، سونداي- اق، قايتا ورلەۋ مەن رەنەسسانس داۋىرىنە دە قاتىستى.
وسى كەزەڭدە، بۇكىل دەنەنى جۋۋعا نەمقۇرايلى جانە كۇدىكپەن قاراعان: دەنەنى جالاڭاشتاۋ - كۇنا، ءارى، سۋىق سۋدان تىماۋراتىپ قالامىز دەپ قورىققان. ىستىق ۆاننا قابىلداۋ - ەۋروپالىق ءۇشىن مۇمكىن بولمادى، سەبەبى، سۋ جىلىتاتىن وتىن جەتىسپەگەن. وتىننىڭ نەگىزگى بولىگى - دىنسىزدەردى جاعۋ ءۇشىن، شىركەۋلەرگە جونەلتىلىپ وتىرعان.
قازىرگى تاڭدا ءار ادام جەكە تازالىقتى جوعارى باعالايدى، دەگەنمەن، 19 - عاسىرعا دەيىن، ەۋروپالىقتاردىڭ كوبى - بۇكىل عۇمىرىن بىردە- ءبىر رەت شومىلماي وتكىزگەن. كوپتەگەن ادامدار شومىلۋدى زياندى دەپ سانادى، دەنەنى ىستىق سۋعا باتىرۋ ارقىلى، جۇقپالى اۋرۋلاردى اعزاعا ەندىرىپ الامىز دەپ سەسكەندى. ءتىپتى، ادام سۋعا شومىلسا دا، كيىممەن تۇسكەن. بۇل جابايى ءداستۇر -19 - عاسىردىڭ سوڭىنا دەيىن ساقتالىپ كەلدى.
1880 - جىلدارعا دەيىن، كوپتەگەن ەۋروپالىقتار ۇستىنەن ساسىق ءيىستىڭ اڭقىعانىنا قاراماستان، ءيىسسۋدىڭ نە ەكەنىن بىلمەي وسكەن. تاڭقالارلىعى، مۇرىن اشىتاتىن يىستەن ولار ەش قىمسىنباعان. اۋقاتتى جاندار مۇڭكىگەن يىستەن قۇتىلۋ ءۇشىن، كوپ مولشەردە ءيىسسۋ قولدانعان. ءبىراق، بۇل ءادىس جىرتىقتى جامامادى، كەرىسىنشە، حوش ءيىس پەن ساسىق ءيىس - جاڭا ساسىق ءيىستىڭ پايدا بولۋىنا اكەپ سوقتى.
سوناۋ 9 - عاسىردا زيرياب (ziryab) اتتى عالىمنىڭ قولتىققا سەبەتىن ءيىسسۋ يدەياسىن ۇسىنعانىنا نازار اۋدارۋعا بولادى، الايدا، بۇل يدەياعا ەشكىم پىسقىرىپ تا قاراماعان. 1880 -جىلعا دەيىن، ەۋروپا ساسىق ماتەريك قاتارىنا ەندى. تەك وسى جىلدان باستاپ، العاشقى دەزودورانتتار شىعارۋ قولعا الىنا باستادى، كەيىننەن، بۇل جاڭالىق ۇلكەن تابىسقا يە بولدى. بۇل ءيىسسۋلار قازىرگى كۇنگە دەيىن قولدانىستا جانە بۇل برەند «ماما» دەيتىن اتاۋعا يە.
ول كەزەڭدە ءۇيدىڭ ءىشى ادامنان بولىنەتىن تابيعي ساسىق يىستەرگە تولى بولعان. سۋ قۇبىرلارى مۇلدە بولماعان، ادامدار ۇلكەن دارەتتى قۇمىرا نەمەسە قاعازعا سىندىراتىن بولعان. ءناجىستى تەرەزە ارقىلى كوشەگە لاقتىرىپ تاستاعان. وسى ۋاقىتتا، بيىك وكشەلى تۋفلي مەن قولشاتىر پايدا بولدى. قولشاتىر - جوعارىدان اتىلعان ءناجىس دەنەگە تيمەۋ ءۇشىن، ال، بيىك وكشەلى اياق كيىم - جەردە جاتقان ناجىستەن قورعانۋعا سەپتىگىن تيگىزگەن. قۇمىرا ەۋروپادا الىگە دەيىن تانىمال. سۇيىكتى ىدىسىڭنان وڭاي قالاي عانا ايرىلاسىڭ.
دارەتحانا قاعازى تەك 18 - عاسىردىڭ سوڭىنا تامان قولدانىسقا ەندى، وعان دەيىن، ەۋروپا ادامدارى ءارتۇرلى زاتتى پايدالانىپ وتىرعان. بايلار ماتامەن ءسۇرتۋ مۇمكىندىگىنە يە بولدى، ال، كەدەيلەر بۇل ىسكە ەسكى شۇبەرەكتەر، جاپىراقتار جانە ءوز قولدارىن قولدانعان. ءتىپتى، ەجەلگى ريمدىكتەر بۇدان جاقسى ءومىر سۇرگەن: ولار ء سۇرتۋ ءۇشىن تاياققا بايلانعان شۇبەرەكتى پايدالانىپ، ءىستى اياقتاعان سوڭ ، تاياقتى سۋى بار شەلەككە باتىرىپ قوياتىن بولعان.
توسەكتەگى قوڭىزدار مەن جاندىكتەر ارقىلى جۇعاتىن اۋرۋلار 18 - عاسىردا جاپپاي بەلەڭ الدى. بۇل جۇقپالى اۋرۋلارعا ادامداردىڭ ەتى ۇيرەنىپ كەتكەن. بۇل جاندىكتەر كوپتەگەن اۋرۋلاردى تۋعىزدى. ۆيكتورياندىق داۋىردە ايەلدەر جاتپاس بۇرىن ، توسەكتى كەروسينمەن تازارتۋعا دەن قويدى.
كەي ايەلدەر تازارۋ كەزەڭىندە ماتانىڭ ءبىر بولىگىن بىرنەشە رەت پايدالانعان، جانە ول ماتانى قۇرعاتۋ ءۇشىن باسقا كيىمدەردىڭ اراسىنا ءىلىپ قويعان. كورشىنىڭ اۋلاسىنا كوز قىرىن سالۋعا جۇرەك كەرەك بولعان. ۇلكەن قالالار كوشەسى ءناجىس ءيىسى مەن شىرىگەن وسىمدىكتەردەن ءجۇرۋ مۇمكىن بولماعان. ەستەرىڭىزدە مە، ءبىر فيلمدە جىگىت قىزعا ءجۇرۋ ءۇشىن سىرت كيىمىن اياق استىنا تاستايدى.
ءتىس تازالىعىنا ءتىستى سۇرتەتىن شۇبەرەك قولدانعان. ايەلدەردىڭ ءتىسى ەركەكتەرگە قاراعاندا، ناشار بولعان، سەبەبى، ەكىقابات كەزىندە كوپ ءتىس جوعالتقان. تازالىققا از بولسا دا ءمان بەرەتىندەر ءۇشىن يتالياندىق كومپانيا «مارۆيس» 1700 - جىلدارى ءتىس پاستاسىن شىعارا باستادى(ءالى كۇنگە دەيىن شىعارۋدا). اشىعىن ايتقاندا، ادامدار ءتىس پاستاسىن ەمەس، ەت ساتىپ الۋعا كوبىرەك ءمان بەردى.
سول كەزەڭدە، ءار ادام ءبيتتى جۇقتىرعان. ەڭ قىزىعى، بيتپەن كۇرەسۋ ءۇشىن ادام اعزاسىنا اسا قاۋىپتى سىناپتى پايدالانعان. 18 - عاسىردا ەۋروپا مەن سىناپ(رتۋت) اراسىندا ەرەكشە ماحاببات ورنادى. ولار سىناپتى جەپ، دەنەلەرىنە جاعۋى سەبەپتى، جىندىعا اينالعان، كوبىسى ءولىپ كەتىپ وتىرعان.
قورىتا ايتقاندا، ەۋروپا ءبىز ويلاعانداي پاك ەمەس. ەۋروپا ەسىن ەندى جيناعان - كارى قۇرلىق. سوندىقتان، ول جاقتا ءبىر جاڭالىق پايدا بولسا، دەرەۋ كوشىرىپ الۋىمىز دا شارت ەمەس. ءبىزدىڭ پىكىرىمىزشە، باتىس الەمىنىڭ جاقسى جاقتارىنان گورى، جامان جاقتارى باسىم. قازاق ەلى دامۋدا وزگەگە ەلىكتەپ ەمەس، وزىندىك ۇلگى قالىپتاستىرۋعا باسا نازار اۋدارۋى ءتيىس. باستىسى، بابالاردىڭ اماناتى تاۋەلسىز ەلىمىز امان بولعاي.
http://bilim-all.kz