جەلتوقسان - 1986: ساياسي قارسىلىقتىڭ ءمانى مەن ساباقتارى
ۇلتتاردىڭ بىرلىگى، ارالاس نەكەلەر، ولاردىڭ ءبىر- بىرىمەن سىڭىسكەنى سونشالىقتى، ءتىپتى، ءبولىنۋ، مەتروپولياعا قارسىلىق تۋرالى ويلاۋدىڭ ءوزى مۇمكىن ەمەس سياقتى بولدى. مىنە، وسى ۇلتتار دوستىعىنىڭ لابوراتورياسىندا كۇتپەگەن جارىلىس بولدى. بۇل قارسىلىق سىرتتاي قازاقستاندى باسقارۋعا ورتالىقتىڭ ەلدىڭ ەكونوميكاسىن، مادەنيەتىن، مەنتاليتەتىن بىلمەيتىن ادامدى جىبەرۋىنە بايلانىستى بولدى.
ءبىراق، بۇل ونىڭ نەگىزگى سەبەبى ەمەس، سىلتاۋ عانا ەدى. سول زامانعى ساياسي جاعداي ءۇشىن بۇل كۇتپەگەن، تەك كەڭەس وداعىنداعى ەمەس، الەمدى ءدۇر سىلكىندىرگەن، بارلىق دەموكراتيالىق كۇشتەردىڭ نازارىن اۋدارعان ۋاقيعا بولدى. «جەلتوقسان ۋاقيعاسى»، «الماتى ۋاقيعاسى» اتانىپ بۇل قارسىلىق تاريحقا، عىلىمي ەڭبەكتەرگە دە ەندى. «دەگەنمەن بۇل قانداي ۋاقيعا ەدى؟» - دەگەن ساۋال تۋادى. فيلوسوفيادا تابيعات پەن قوعام ءىرىلى- ۋاقتى فيزيكالىق، حيميالىق، بيولوگيالىق، گەولوگيالىق، ەكولوگيالىق، الەۋمەتتىك، ساياسي تاعى باسقا دا ۋاقيعالاردان تۇرادى.
بولمىستىڭ ءوزى ءبىر- بىرىمەن ىقپالداسىپ جاتىرعان ۋاقيعالار. ولار ءبىر- بىرىمەن ىشتەي بايلانىستا: بولاشاق بۇگىنگى كۇننەن باستاۋ السا، بۇگىن وتكەننىڭ جالعاسى، قورىتىندىسى. ءبىراق، تاريحي پروتسەسس ءتۇزۋ سىزىق ەمەس. بۇگىنگى كۇن كەشەگىنىڭ جالعاسى عانا ەمەس، ساراپشىسى، بولاشاقتى ايقىنداۋشى.
ۋاقيعا كوپ ءماندى ۇعىم، اسىرەسە، تاريحي ۋاقيعانىڭ ورنى بولەك. ول كۇندەلىكتى اعىمداعى ۋاقيعانىڭ ءبىرى ەمەس. ۋاقيعا تاريح بارىسىنداعى بەلگىلى ءبىر ۋاقىتتى، بەلەستەردى انىقتاۋشى شەكارا. تاريحي پروتسەستى ۋاقيعاعا دەيىن، ۋاقيعادان كەيىن دەپ اجىراتادى. سونداي- اق، قازاقستان تاريحىن دا جەلتوقسان-1986ج. ۋاقيعاسىنا دەيىن، جەلتوقساننان كەيىن دەپ كەزەڭگە بولۋگە تۇرارلىق. ورىس يتەلليگەنتسياسىنىڭ وكىلدەرى 1941 -جىلعى نەمىس فاشيستەرىنىڭ كەڭەس ۇكىمەتىنە قارسى سوعىسى بىزگە ورىس حالقىنىڭ وكىلى ەكەنىمىزدى سەزىندىردى، ۇلتىمىزدىڭ تاعدىرى تۋرالى تەرەڭ ويلانۋعا يتەرمەلەدى دەپ ايتىپ، جازىپ جاتادى.
ال، جەلتوقسان ۋاقيعاسى ميداي ۇلتتار ارالاسىپ، ءبىر- بىرىنە ءسىڭىسىپ، اسسيميلياتسياعا ۇشىراعان، ونى يدەولوگيانىڭ كۇشىمەن ينتەگراتسيا، حالىقتار دوستىعى دەپ قابىلداعان ورتادا الەۋمەتتىك ارتەكتىلىگىنە قاراماستان قازاق جاستارىنىڭ باسىن قوستى، قازاق ۇلتىنىڭ ۇل- قىزدارىنىڭ ۇلت تاعدىرى توڭىرەگىندە مۇڭىن، جاۋاپكەرشىلىگىن سەزىنەتىندەرىن ءبىلدىردى. قوعامداعى جاعدايعا بايلانىستى ساياسي قارسىلىقتار ءارتۇرلى كورىنىس الادى. ول ساياسي رەجيمگە بايلانىستى، بيلىكتىڭ رۇقساتىمەن ساياسي كۇشى بار قارسىلىقتار، مىسالى، سەمەي پوليگونىن جابۋ جانە بيلىكتىڭ سانكتسياسىن، رۇقساتىن الماعان قارسىلىقتار، ولار كەيدە ريەۆوليۋتسياعا اكەلەدى. مىسالى، 2004 -جىلعى ۋكرايناداعى سايلاۋ قورىتىندىسىن بۇرمالاۋعا بايلانىستى سارى قىزىل («ورانجيەۆايا ريەۆوليۋتسيا» ) ساياسي جاعدايدى وزگەرتىپ، ساياسي باعىتتىڭ جاڭارۋىنا اكەلدى. مازمۇنى جاعىنان قارسىلىقتار ساياسي، الەۋمەتتىك جانە مادەني بولىپ بولىنەدى، امالى جاعىنان قارسىلىقتار قارۋلى جانە بەيبىت قارسىلىقتار بولىپ بولىنسە، ءتۇرى جاعىنان ءار الۋان: كوتەرىلىس، بۇلىك، كوشەدەگى ساياسي قارسىلىق اكسيالارى، ميتينگ، ەرەۋىلدەر، اشتىق جاريالاۋ. ولار قوعامنان قولداۋ تابۋى دا، تاپپاۋى دا، كەيدە ونىڭ توڭىرەگىندە قوعامدىق پىكىر ەكىگە جارىلۋى دا مۇمكىن.
ءسوز جوق، جاستاردى قازاق ۇلتىنىڭ تالاي ماسەلەلەرى ويلاندىرعان. نەگە مەن انا تىلىمدە ءبىلىم الا المايمىن؟ نەگە قازاق مەكتەپتەرى از؟ نەگە قازاق ءتىلى ءومىردىڭ كوپتەگەن سالالارىندا قولدانىستان ىعىستىرىلعان؟ - دەگەن سياقتى ساۋالدار ىشتەي توتاليتارلىق بيلىككە قارسى كوڭىل كۇي تۋعىزىپ كۇندەلىكتى تۇرمىسپەن قاتار جۇرە بەرگەن.
سوندىقتان، جەلتوقسان ۋاقيعاسىنىڭ شىم- شىتىرىق كورىنىستەرىندە توتاليتاريزمگە ساياسي ستيحيالىق كوتەرىلىستىڭ دە، اشۋ- ىزا، نارازىلىق، تولقۋ، بيلىكتى ابىرجىتقان، اسىپ- ساستىرعان بيلىكتىڭ دە، الەمدە سول زاماندا دا، بۇگىن دە كەڭ تاراعان كوشەدەگى ساياسي قارسىلىق اكتسيالارىنىڭ دا، ورتالىق بيلىكتىڭ ۇستەمدىگىنە راديكالدىق ساياسي كەلىسپەۋشىلىك تە كورىنىس الدى. قايتا قۇرۋ، جاڭارۋ، ءسوز بوستاندىعى، جينالىستارعا ەركىندىكتى دەموكراتيالىق قۇندىلىق دەپ ەسەپتەگەن نەگىزىنەن ستۋدەنتتىك جاستار بيلىككە نارازىلىق ءبىلدىردى. جەلتوقسان ۋاقيعاسى، سوندىقتان، بەيبىت سيپاتتاعى كوتەرىلىس.
كوتەرىلىس، بۇلىك، ءارتۇرلى شيەلەنىس پەن قاقتىعىستاردىڭ سالدارىن سالىستىرۋ ءۇشىن باتىستىق عالىمدار قانتوگىستىڭ كوەففيتسيەنتىن (كوەففيتسيەنت كروۆوپروليتنوستي) ەنگىزدى. وسى ولشەممەن كەلگەندە جەلتوقسان قارسىلىعى نەگىزىنەن بەيبىت نارازىلىق بولدى. كوشەدەگى ساياسي اكتسياعا شىعۋعا ءجون سىلتەگەن، ىقپال جاساعان ينتەلليگەنتسيا وكىلدەرى بولعان بولار. بۇل ۇيىمداسقان كوتەرىلىس دەۋگە نەگىز جوق، ساياسي كوتەرىلىسكە شىققاندار باعدارلامالار، پەتيتسيا ۇسىنىلمادى.
بۇل ساياسي كەلىسپەۋشىلىك، بيلىكتىڭ شەشىمىنە جاۋاپ، ءبىراق، ساياسي قۇرىلىمدى اۋىستىرۋ ماقساتى، ءتىپتى، بولعان جوق، راديكالدى وزگەرتۋدى كوزدەيتىن ساياسي ارەكەتتەرگە بارمادى. وعان قاتىسۋشىلار نەگىزىنەن ستۋدەنت جاستار، كوتەرىلىستىڭ ساياسي تەمپەراتۋراسى، قارقىنى، وتە جوعارى بولدى. يدەولوگيالىق جانە پسيحولوگيالىق جاعىنان كەڭەس ەلىندە ءارتۇرلى قاراما- قارسى پىكىرلەر دە تۋعىزدى. بيلىكتىڭ كوتەرىلىس ادەيى ۇيىمداستىرىلعان، ول قونايەۆ تۇسىندا جوعارى مانساپقا يە بولىپ، ەندى، جىلى ورنىنان كەتەتىندەردىڭ ارەكەتى دەگەن ساياسي بولجامدارى ناقتى دالەلدەنبەدى.
نارازىلىق كورسەتىپ كوشەگە شىققان ازاماتتاردىڭ حۇقىن سىيلاۋ، بارىنشا توزىمدىلىك تانىتۋ، ءتىپتى، دورەكى قىلىقتار بايقالىپ، ءتىل ءتيىپ جاتسا دا شىدامدىلىق كورسەتۋ، بيلىكتى اسىرا پايدالانباۋXX ع 80-جىلدارىندا دا، بۇگىن دە بىزدە قالىپتاسپاعان مادەنيەت. كوتەرىلىس كۇشپەن باسىلدى.
جەلتوقسان كوتەرىلىسى كەڭەستىك وتارشىلدىق ساياساتقا قارسى العاشقى كوتەرىلىس ەدى. بۇدان 30 -جىل بۇرىن ول ۇلكەن تاريحي سىلكىنىس بولدى. ونى سول زاماندا وي ەلەگىنەن وتكىزۋ وڭاي ەمەس- ءتى. البىرت جاستاردىڭ وتارشىلدىق ساياساتقا، توتاليتارلىق جۇيەگە قارسى شىعۋىنىڭ، سول كەزدەگى جاريالىلىق، دەموكراتيالىق يدەياعا سەنگەن ستۋدەنتتەر مەن قارا كۇش يەسى ارميانىڭ اراسىنداعى كۇرەستىڭ استارىندا قازاقتىڭ ۇلتتىق يدەياسى جاتتى. بۇل كوتەرىلىس - كەڭەس وداعىن قۇردىمعا كەتىرۋگە باستاۋ بولعان جانە قۇرامىنداعى بودان حالىقتاردىڭ ازاتتىق كوزعالىستارىنا دەم بەرگەن تاريحي كۇبىلىس.
ساياسي- تاريحي جانە يدەولوگيالىق العى- شارتتار
ايگىلى جەلتوقسان كوتەرىلىسىنە كەنەتتەن پايدا بولعان ستيحيالى كوزعالىس رەتىندە ەمەس، قوعامنىڭ دامۋ بارىسىندا ومىرگە كەلگەن تابيعي، زاڭدى قۇبىلىس رەتىندە قاراۋىمىز كەرەك. ⅩⅩ عاسىردىڭ 50-جىلدارى مەن 60-جىلداردىڭ باسىندا كەڭەس ۇلت ساياساتى قايشىلىققا تولى ەدى، ەڭ باستىسى ورتالىققا قارسىلىق كۇشەيدى. بۇل «جىلىمىق» ي. ستاليننىڭ جەكە باسىنا تابىنۋشىلىقتى سىناۋ، «ۇلتشىلدار» دەپ ايىپ تاعىلعانداردى اقتاۋ زامانى ەدى. وسى كەزدە وداقتاس رەسپۋبليكالاردىڭ قۇقىن كەڭەيتۋ، ءوز ماسەلەلەرىن وزدەرى شەشۋگە مۇمكىندىك بەرۋ دە، اسىرەسە، ەكونوميكا، ءبىلىم، مادەنيەت سالالارىندا قولعا الىنعان. سونىمەن بىرگە، ورتالىق حالىقتاردىڭ ەركىندىككە ۇمتىلۋىنان قورىقتى، دەربەستىككە قۇلشىنىس ۇرەي تۋعىزدى. رەسمي ساياساتپەن كەلىسپەيتىن، قارسى پىكىر ايتاتىنداردى ديسسيدەنت دەپ ايتا باستادى. وزگەشە ويلايتىنداردى، باسقا ويدى ۇستانۋشىلاردى يناكومىسلياشيە دەپ تە اتادى.
ورتالىققا قارسىلىق الۋان ءتۇرلى بولدى: ليستوۆكالار تاراتۋ، جاسىرىن ۇيىمدار قۇرۋ، بۇلىك شىعارۋ، ورىستارعا قارسى ەلىنە ورالعان شەشەندەردىڭ كوتەرىلىستەرى، شەشەندەرگە قارسى ورىس ءشوۆينيزمى. كەڭەس ۇلت ساياساتىنا قارسىلىق تۋرالى ەندى- ەندى ايتىلىپ، جازىلىپ ءجۇر. 50-جىلداردىڭ اياعى مەن 60-جىلداردىڭ باسىندا ۇستەمدىك ساياساتقا قارسىلىق بىلدىرگەن 8124 ادام سوتتالعان، پارتيادان، كومسومولدان شىعارىلعانداردى ەسەپتەمەگەندە. ن. حرۋشيەۆتى ليبەرال، دەموكرات دەگەن جالعان ەكەنى بەلگىلى بولدى. اتتارىن جاسىرىپ، قولدارى قويىلماعان ورتالىققا جازىلعان انونيم حاتتاردىڭ 27,2 پايىزى ۇلت ساياساتىنا نارازىلىق بىلدىرگەن. ۋكراينا مەن بەلورۋسسيادان حاتتار وداقتان ءبولىنۋ ماسەلەسىن اشىق قويعان. 20 ۋكرايندىقتىڭ سوتتالعانى تۋرالى اقپارات ءقازىر جاريالانىپ جاتىر.
قازاقستاندا دا ءار ءتۇرلى ۇيىمدار ومىرگە كەلدى. 1963 -جىلى قاراشا ايىندا ماسكەۋ قالاسىندا قازاق ستۋدەنت جاستارىنىڭ «جاس تۇلپار» ۇيىمى قۇرىلدى. جاستار «قازاق قاشان ەڭسەلى ەل بولىپ، وردەگى وركەنيەتتى جۇرتتىڭ قاتارىنا قوسىلادى؟ ادامزات كوش- كەرۋەنىنە قايتسەك ەڭسەسىن كوتەرىپ ەرە الادى» دەگەن وي قازاق جاستارىن مازالادى [1]. جاس تۇلپارلىقتار الاش يدەيالارىنىڭ مۇراگەرى، جالعاستىرۋشى رەتىندە سوتسياليستىك زاڭنامالىق شەڭبەرىندە مادەني- اعارتۋشىلىق جۇمىس جاسادى. كەڭەس وداعىنداعى ۇلتتىق ماسەلەلەردى ورتاعا سالدى. ۇلت، ءتىل، مادەنيەت ماسەلەلەرى جونىندە قازاق جاستارىنىڭ كوزىن اشتى.
ن. حرۋشيەۆتىڭ قازاقستانعا كوزقاراسى ءتۇزۋ بولمادى، ەلدى بولشەكتەۋ ساياساتىن ايلامەن دە، كۇشپەن دە جۇرگىزۋگە تىرىستى. قازاقستاننىڭ جەر اۋماعىنىڭ كەڭدىگىن، جەر استى بايلىعىنىڭ مولدىعىن، ءوندىرىس سالالارىنىڭ كوپتىگىن سىلتاۋ ەتىپ، قازاقستاندى بولشەكتەۋ ساياساتى قولعا الىندى، ال، ونىڭ قاي جەرىن كىمگە بەرۋدى تەك ورتالىق شەشەدى دەپ ۇيرەنگەن ماسكەۋ شەنەۋنىكتەرى قازاق رەسپۋبليكاسىنىڭ تۇتاستىعىنا قاۋىپ ءتوندىردى.
قازاقستاننىڭ ءبىرقاتار اۋداندارىن، اسىرەسە، ناعىز جەرۇيىق دەپ اتالعان بوستاندىق اۋدانىن وزبەك سسر- نا بەرۋگە، اقمولا، كوكشەتاۋ، كوستاناي، پاۆلودار، سولتۇستىك قازاقستان وبلىستارى (ونىڭ ىشىندە تسەلينوگراد، قازىرگى استانا قالاسى دا بار) رەسەيگە بەرىلۋىنە ج. تاشەنوۆتىڭ قارسىلىعى، وسى جولداعى قايسارلىعى، ەلدى جىگەرلەندىردى، وي سالدى. ج. تاشەنوۆتىڭ ارتىندا نە ەلدىڭ ىشىندە، نە سىرتتا ونى قولدايتىن ۇيىم بولعان جوق، ول ەشقانداي ماتەريال تاراتپادى. ول تەك بىلىمدىلىگىمەن، پاراساتتىلىعىمەن، ۇلتجاندىلىعىمەن ورتالىقتىڭ بەتىن قايتاردى. ج. تاشەنوۆ فەنومەنى قازاق ادەبيەتشىلەرىن قاناتتاندىردى، شابىت بەردى. ومىرگە ج. ناجىمەدەنوۆ پەن ش. قالداياقوۆتىڭ كەيىن گيمنگە اينالعان «مەنىڭ قازاقستانىم» ءانى، ج. مولداعاليەۆتىڭ «مەن قازاقپىن» پوەماسى، ي. ەسەنبەرلين مەن ءا. كەكىلبايەۆتىڭ روماندارى، باسقا دا شىعارمالار ۇلتتىق پاتريوتيزم يدەياسىن ەل ساناسىنا ءسىڭىردى. ج. تاشەنوۆ فەنومەنى، ۇلتتىق يدەيانىڭ ادەبيەتتە، ۇلت ساناسىنا تەرەڭ ۇيالاۋى جەلتوقسان كوتەرىلىسىنە رۋحاني دايىندىق بولدى.
قازاقستانداعى ۇلتتىق ءپاتريوتيزمنىڭ ءوسۋى، سوڭعى كەزدە بەلگىلى بولعانداي، 60-70 -جىلداردان باستاپ استىرتىن، قۇپيا تۇردە ورىس ۇلتشىلدىعىنىڭ باس كوتەرۋىنە دە تۇرتكى بولدى. سوۆەت ۇكىمەتىنىڭ ساياساتىنا نارازىلىق ورىستاردىڭ دا كوممۋنيستىك پارتياعا قارسى شىعۋىنا نەگىز بولدى. پارتيانى «ورىسشىل» ەمەس دەپ كىنالادى. ورىس ۇلتشىلدىعىمەن كۇرەسۋ ماسكەۋگە دە وڭاي بولمادى.
«ورىسشىلدار» كاپيتاليزمدى ماداقتاعان جوق، ورىس ءپاتريوتيزمىن العا تارتىپ، ورىس ۇلتىنىڭ مارتەبەسىن كوتەرۋ، ورىستىڭ «قاسيەتتى رۋحىن» ساقتاۋ ءۇشىن كۇرەستى. ال، ورىس يدەياسى ورىستارعا ۇنادى. ەلدەگى جاعدايدىڭ قيىنداۋى مەملەكەت باسشىلىعىندا يەۆرەيلەردىڭ دە كوپشىلىگىمەن ءتۇسىندىرىلدى. كەيدە پارتيا مەن ۇكىمەت اپپاراتىنداعى يەۆرەيلەر تۋرالى ستاتيستيكا قولدان- كولعا تارادى. ورتالىق كوميتەتتىڭ قىزمەتكەرلەرى دە رەسمي ەمەس جاعدايدا ورىس يدەياسىن قولدايتىندارىن جاسىرماعان.
مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ ءتوراعاسى ۆ. چەبريكوۆتىڭ 28. 03. 1981 -جىلعى ورتالىق كوميتەتكە جازعان ەسەبىندە بىلاي دەلىنگەن: «ۆ پوسلەدنەە ۆرەميا ۆ موسكۆە ي ريادە درۋگيح گورودوۆ سترانى پوياۆيلاس نوۆايا تەندەنتسيا ۆ ناستروەنياح نەكوتوروي چاستي ناۋچنوي ي تۆورچەسكوي ينتەلليگەنتسيي، يمەنۋيۋشەي سەبيا رۋسيستامي». بۇل يدەيانى شەتەلدىك ورىس ەميگرانتتارى مەن ساياسي ورتالىقتار قولداپ، حالىقتار اراسىندا ىرىتكى سالۋعا تىرىستى. سوۆەت وداعىنداعى اقش، باتىس گەرمانيا، يتاليا ەلشىلەرى دە بەلسەندىلىك تانىتىپ، رۋسيستەرمەن بايلانىس جاساپ، مالىمەتتەر جيناي باستادى. ولار رۋسيستەردى سوۆەت ۇكىمەتىنە، باسقا كەڭەس حالىقتارىنا قارسى قويۋدىڭ جولدارىن ىزدەدى. ديسسيدەنتتەرمەن سالىستىرعاندا، رۋسسيستەرمەن بايلانىس جاساۋ وڭاي ەدى جانە ولار سان جاعىنان كوپ بولدى. ورىس مادەنيەتىن، ەسكەرتكىشتەرىن قورعاپ، ورىس ۇلتىن امان ساقتاپ قالۋ ماسەلەسى سوۆەت ۇكىمەتىن قۇلاتپاي ىسكە اسپايدى دەگەن ويعا تىرەلدى.
ۆ. چەبريكوۆتىڭ ايتۋىنشا، ءتىپتى، 60-جىلدارى رۋسيستەر وگۋرتسوۆ، ۆاگين، تاعى باسقالار كۇشپەن سوۆەت ۇكىمەتىن قۇلاتۋعا دايىندالعان. ال، رۋسيستەر وسيپوۆ پەن يۆانوۆ جاسىرىن جۋرنال شىعارىپ تۇرعان. يۆانوۆ «لوگيكا كوشمارا» ي «رىتسار نەياسنوگو وبرازا» اتتى رومانداردىڭ اۆتورى. بۇل شىعارمالاردا كەڭەس ۇكىمەتىن ورىس ۇلتىنا قارسى مەملەكەت رەتىندە، ال مەملەكەت باسشىلارى قارا باستارىنىڭ قامى ءۇشىن تالاي قىلمىستارعا، توڭكەرىستەرگە، دورەكىلىككە بارعان ادامدار رەتىندە سۋرەتتەلگەن. بۇل تاريحي شىندىق بولعانمەن كەڭەس ۇكىمەتى باسقا ۇلتتاردى ودان دا ارتىق قۋدالاعانىن ولار كورمەدى دە، نازارىنا ىلمەدى دە. يۆانوۆ پەن وسيپوۆكە ورىس زيالىلارىنىڭ ەسىگى اشىق بولعان.
اسىرەسە يليا گلازۋنوۆ ولاردى قولداپ وتىرعان. رۋسيستەردىڭ وي- پىكىرى سايىپ كەلگەندە ورىس شوۆينيزمىمەن ۇلاسىپ جاتتى. ولار ورىس ۇلتىن قورعاي المايتىن كەڭەس ۇكىمەتى قوعامدى باسقارۋعا قابىلەتسىز دەپ باعالادى. ءسوز جوق، ورىس ءشوۆينيزمى ۇلتتىق رەسپۋبليكالاردا قارسىلىق تۋعىزدى، ۇلتتىق پاتريوتيزمنىڭ وسۋىنە اكەلدى. وسىلاي، ءبىر جاعىنان، ج. تاشەنوۆ سياقتى ۇلت قايراتكەرلەرىنىڭ ورتالىقپەن كۇرەسى، ەكىنشى جاعىنان، ورىس ءشوۆينيزمى كەڭەس وداعىنىڭ ىشتەي ىدىراۋىنا اكەلدى [2]. 80-جىلدارداعى قازاق جاستارى 60-جىلدارداعى قازاق جاستارى ەمەس ەدى. وسى ەكى اراداعى ساياسي، مادەني وزگەرىستەر، ولاردىڭ سانا- سەزىمىنە ۇلكەن ىقپال ەتتى.
ساياسي پسيحولوگيالىق تالداۋ
وتارلانعان ەلدەردە ساياسي پسيحولوگيالىق تۇرعىدان وتە كۇردەلى احۋال قالىپتاسادى. ونى «ەكى جاقتى سانا» دەپ اتايدى. وتارلاۋشىلار تاۋەلدى ەلدەردە جارتىلاي قۇداي، ءوز ايتقاندارىن ىستەتەدى، ءوز ءتىلىن، ءدىنىن تاڭادى. وتارلانعان، باعىنىشتى ۇلتتىڭ وكىلدەرى ايتقاندارىن ەكى ەتپەيدى، ءتىلىن، مادەنيەتىن، كوزقاراسىن، ءتارتىبىن قابىلداپ، ءوز مۇمكىندىكتەرىن دالەلدەپ كۇن كورەدى.
وسىلاي وتارلانعان ۇلت وتارلاۋشىنىڭ ماسكاسىن كيەدى. وتارلاۋشى ەليتا استامشىلىقتى رەسمي ساياساتقا اينالدىرىپ، وعان كيەلى ماعىنا بەرەدى، سول ارقىلى ۇستەمدىگىن دارىپتەيدى، اسىرەسە، تاۋەلدى حالىقتىڭ ءتىلىن قۇرتۋ ارقىلى ەلىن قۇرتۋعا كىرىسەدى. ءوزىن كەمسىتۋ، مەنسىنبەۋ، تومەن ساناۋمەن بەتپە- بەت كەلىپ، كەمسىتۋدىڭ ازابىن تارتقان وتارلانعان ۇلتتا قارسىلىق تۋادى، كەيبىرەۋلەرىنىڭ جۇيكەسى توزادى، ءوز قۇندىلىقتارىنان ايىرىلىپ قالماۋدى ويلايدى.
بۇل پسيحولوگيا جەلتوقساندىقتارعا جانە كوشەگە شىقپاسا دا ولارمەن تىلەكتەس، نيەتتەس قازاق پاتريوتتارىنا ءتان. بۇل ۇلتتىق ساياسي پسيحولوگيانىڭ ءبىر جاعى. ەكىنشى قىرى - ول ۇلتتىق كونفورميزم، وتارلاۋشى ۇلتتىڭ قىسىمىنا كونگىش، يكەمدى، ءتىلىن، ءداستۇرىن قابىلداعىش، بىرتە- بىرتە ونىڭ سويىلىن سوعىپ، ءوز ۇلتتىق مۇددەسىنەن الىستاعاندار. ۇلتتىق كونفورميزم، پارتيانىڭ سويىل سوققاندار قازاقتار اراسىندا باسىم كوپشىلىك بولدى.
ورىس بيلىگى قازاقتار اراسىنان ولاردىڭ ءسوزىن سويلەيتىن، تاپسىرماسىن بۇلجىتپاي ورىندايتىن، وتارشىل ساياساتتى جاقتايتىن ينتەلليگەنتسيا وكىلدەرىن تاربيەلەدى. ءبىرقاتار ءبىز سياقتى قوعامتانۋشىلار دا ورتالىققا قارسىلىقتى جينالىستاردا اشىق سىنادى. كوللابوراتسيوناليستىك پسيحولوگيا جەلتوقسان كوتەرىلىسى تۇسىندا ءارتۇرلى كورىنىس الدى.
ۇستەم حالىقتىڭ بيۋروكراتياسى الدىندا جاعىمپازدىق تانىتىپ، وتارلاۋ ساياساتىن كوتەرىلىسشىلدەردى ايىپتايتىن حاتتار جازىپ، جارىلقاۋشى، ورىس ۇلتى تەك وزىق مادەنيەت پەن تۇرمىستىڭ عانا ۇلگىسى دەپ جاريالادى. ءوز حالقىن كەمسىتۋ، ءوز مادەنيەتىن، ءوز ءتىلىن قورسىنۋعا دەيىن بارعاندار بولدى. حالىقتاردىڭ ءوزارا سىيلاستىعىن ارالاس نەكەلەر سانىمەن ولشەۋ دە ورىن الدى. ءوزارا قىرقىسىپ، رۋعا، جۇزگە ءبولىنىپ جۇرگەن قازاق ەليتاسى ءبىر- ءبىرىن سىناپ- مىنەپ، باسەكەلەس رۋ، ءجۇز وكىلدەرىنە قىر كورسەتىپ، اسىرەسە، د. قونايەۆتى سىناۋ ەتەك الدى. بۇل الاۋىزدىق ورتالىققا جاقتى، ول ينتەرناتسيوناليزم، تاپتىق باۋىرلاستىق دەپ باعالاندى.
ۇلتتىق پاتريوتيزم مەن ۇلتتىق كونفورميزم («تەك جۇرسەڭ، توق جۇرەسىڭ» ) پسيحولوگيالىق ۇستانىمدار اراسىندا ەكى ويدا بولىپ، نە ءارى، نە بەرى ەمەس، سولقىلداق ءبىلدىرۋشى قازاقتار دا از بولمادى. ال وتارلاۋشى ورىس، سلاۆيان تەكتىلەر قازاق ەلىنە بەيىمدەلمەدى. ولاردا دا ەكى جاقتى سانا قالىپتاستى.
ولاردىڭ بۇرىن دا وزدەرىن بەلگىلى ءبىر ديستانتسيادا ۇستاپ، مەنسىنبەي، مۇسىركەپ قاراپ، قازاقتاردىڭ ءتىلى، مادەنيەتى، داستۇرىنەن وقشاۋلانىپ، قازاقستانعا تابىس، پايدا كوزىمەن قاراعاندارى بەلگىلى. وسىلاي، قازاقستاندا اۆتوريتارلىق شوۆينيستىك استامشىل تۇلعا قالىپتاستى. بۇل ەلىمىزدەگى ۇستەم ۇلت وكىلدەرىنىڭ پسيحولوگياسىنىڭ ءبىر جاعى. جەلتوقسان كوتەرىلىسى تۇسىندا ولار، ارينە، وعان نەگىزىنەن قارسى بولدى، قورىقتى، ساقتاندى، بىرەۋلەرى ءارتۇرلى قاۋەسەتتەر تاراتىپ، ەكىنشىلەرى وعان سەندى. ونىڭ سەبەپتەرى دە بارشىلىق. قازاقستانداعى ورىستار، جالپى سلاۆياندار كەڭەس زامانىندا ەكونوميكالىق، مادەني، الەۋمەتتىك جاعىنان جايلى ءومىر ءسۇردى.
نەگىزىنەن قالادا، قولايلى پاتەرلەردە، ينجەنەرلىك- تەحنيكالىق سالادا جۇمىس جاسادى. مەملەكەتتىڭ ءتىلى، مادەنيەتى، مەملەكەتتىك يدەولوگيا، قۇندىلىقتار نەگىزىنەن ورىس حالقىنىڭ ۇلتتىق مۇددەسىمەن ۇيلەسىپ جاتتى.
ناۋرىز مەرەكەسىنە تىيىم سالىنىپ، پراۆوسلاۆ سلاۆيانداردىڭ كۇنتىزبەسىمەن جاڭا جىلدار تويلاندى، كەڭەس ادامىنىڭ مىنەز- قۇلقىمەن ولشەندى («رۋسسكيي حاراكتەر» ) ، جىل مەزگىلدەرى دە ورىس حالقىنىڭ داستۇرىنە بەيىمدەلدى («رۋسسكايا زيما» ) . كەڭەستىك مەرەكەلەر ورىس تىلىندە اتالىپ ءوتىلدى. وزدەرىن جوعارى باعالاپ، وتارلانعان ۇلتقا استامشىلىقپەن قاراۋعا بەيىمدەلگەندەر ەندى وزدەرى مەنسىنبەگەن، ءتىپتى، قۋدالاعان قازاقتاردىڭ باس كوتەرۋىن، ماسكەۋ شەشىمىمەن كەلىسپەۋىن ورىس حالقىنا قارسىلىق، ونى سىيلاماۋ، قىرسىق، قىڭىرلىق دەپ قابىلدادى، ماڭگىردى.
سوندىقتان، كوتەرىلىستى كۇشپەن باسۋدى، وكتەمدىك ساياساتتى قولدادى. ۇستەم ۇلتتىڭ بۇل تۇستا پسيحولوگيالىق تۇرعىدان ەكىنشى جاعى دا كورىندى: اسىپ ساسۋ، ابىرجۋ، زورلىق، وكتەمدىكتى قولداۋ، باعىنىشتى حالىقتى ىرىققا كوندىرۋ جانە حالىقتى سوعان سەندىرۋ. ال، باستارىنا قيىندىق تۋعاندا قازاقتار ىعىسىپ ۇيلەرىنەن ورىن بەرگەن، داستارحانداعى ناندارىمەن بولىسكەن دياسپورا وكىلدەرىنىڭ كوبى قازاق حالقىنا كوڭىلدەرىنىڭ دۇرىستىعىن ايتىپ، كوتەرىلىستى اشىق سىنامادى، وكىنىشتەرىن بىلدىرگەندەرى كوپ بولدى.
م. شاحانوۆ باسقارعان بەدەلدى كوميسسيانىڭ قورىتىندىسى: «...قازاق جاستارىنىڭ بوي كوتەرۋىندە ەشقانداي ۇلتشىلدىق جوق، بۇل ولاردىڭ ازاماتتىق جانە ساياسي كوزقاراسىن ەمىن- ەركىن ءبىلدىرۋ حۇقى» - دەگەن تۇجىرىم كەيىن جاسالدى. كوتەرىلىسكە ورتالىقتىڭ استامشىلىق، مەنمەندىك ساياساتىمەن ونى قولداعان بيلىكتەگى قازاق جانە ورىس ەليتاسى قارسى بولىپ ەدى. بۇل نارازىلىق كەڭەس وداعىندا ۇلت ماسەلەسى شەشىلدى دەگەن پارتيا تۇجىرىمىن جوققا شىعاردى.
جەلتوقسان ساباقتارى
جەلتوقسان كوتەرىلىسىنىڭ باستى سەبەبىنىڭ ءبىرى مەملەكەتتىڭ ۇلت ساياساتىنىڭ ەكىجۇزدىلىگىندە ەدى. مەملەكەت دەڭگەيىندەگى رەسمي، ءسوز جۇزىندەگى ستراتەگيالىق ساياسات حالىقتار دوستىعىن ۇلتتىق مۇددە مەن جالپىوداقتىق مۇددەنى ۇيلەستىرۋ، ۇلتتىق مادەنيەتتەر مەن تىلدەردى دامىتۋ نەگىزىندە كەڭەس وداعىن نىعايتۋ بولسا، ءىس جۇزىندە كۇندەلىكتى ساياسات ول مۇددەمەن ۇيلەسە بەرمەيتىن. ورىستاندىرۋ، اسسيميلياتسيا ۇدەرىسى قارقىنداپ، ورىس ءتىلى، مادەنيەتى ۇستەم بولا بەردى، كوزبوياۋشىلىق پەن سينيزم قارقىن الدى، ۇلتتىق قۇندىلىقتاردىڭ كۇنى ءوتىپ بارادى دەۋشىلەر كوبەيدى. ۇلتتىق مۇددەگە قۇرمەتپەن قارايتىنداردان سەسكەنىپ، بيلىك ولارعا ءارتۇرلى جاعىمسىز ساياسي ايدار تاقتى، ءتىپتى، ايىپتادى، سوتتادى.
جەلتوقسان كوتەرىلىسىنىڭ سەبەپتەرىن تالداعان قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ 8 -پلەنۋمىندا جالپى ءىس پەن ءسوزدىڭ الشاقتىعى، ساياسي سەنىمنىڭ تومەندىگى، ساياسي تاكاپپارلىق، مەنمەندىك، قۇر ماداق بيلىكتىڭ بەدەلىن تۇسىرگەندىگىن مويىندادى. گ. كولبين: «ادامنىڭ ەستيتىنى ءبىر باسقا دا، ومىردە كورەتىنى ءبىر باسقا بولسا، وعان ءىس جاقسى ءجۇرىپ جاتىر دەپ ايتىلعانمەن، ءىس جۇزىندە ول كوپتەگەن كەمشىلىكتەردى بايقامايتىن بولسا، مىنە، سوندا ول ايتىلىپ جۇرگەندەرگە كۇمانمەن قاراي باستايتىن بولادى» [3].
بەلگىلى ەكونوميست ەگور گايدار كەزىندە اۆتوريتارلىق رەجيمدەردىڭ ءومىرى قىسقا، ولاردىڭ ورتا جاسى 1990 -جىلداردىڭ ولشەمى بويىنشا 9,3 -جىل دەيدى. ونىڭ بولجاۋىنشا، پوستكولونياليستىك ەلدەردە ەكونوميكالىق دامۋ ءۇشىن اۆتوريتارلىق بيلىك ءتيىمدى. سەبەبى، بىرىنشىدەن، پوستكولونياليستىك ەلدەردە ەل باسقارۋدىڭ بايىرعى دەموكراتيالىق ءداستۇرى ۇمىتىلعان، ال وتارلاۋشى جۇيە تۇسىندا بيلىك كۇشكە عانا نەگىزدەلگەن.
ەكىنشىدەن، وسىدان كەلىپ ەكونوميكالىق جانە ساياسي وزگەرىستەردى قاتار، قوسارلاپ جۇرگىزۋ تۇيىققا تىرەيدى، ساياسي تۇراقسىزدىققا اپارادى. سىرتقى فاكتوردىڭ دا ىقپالىن ەسكەرۋ ءجون [4]. ءبىراق، ساياسي بيلىكتى شەكتەۋدىڭ شەگى بارلىعى بەلگىلى. اۆتوريتارلىق جۇيە وپپوزيتسيانى باسىپ، وزدەرىنىڭ ساياسي كونكۋرەنتتەرىن ىعىستىرىپ، بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىن باقىلاۋدا ۇستاپ، ءوز بيلىگىن ماڭگىلىك دەپ ەسەپتەيدى. ولار ماجبۇرلەۋشى كۇشتەر كۇشتىك قۇرىلىمىن، بيلىك پارتياسى، ب ا ق، ولاردىڭ بيلىكتى ولاردىڭ قولىندا تۇراقتى ۇستاپ تۇرۋعا بولادى دەپ ەسەپتەيدى. ەلىمىزدە كەڭەس زامانىنان جالعاسىپ كەلە جاتىرعان حالىقتىڭ قانداي دا بولماسىن بەلسەندىلىگىنە جاعىمسىز ساياسي باعا بەرۋ داعدىسى جالعاسۋدا. بيلىك قولدان كەلگەنشە قۋعىن- سۇرگىنگە دايىن تۇرادى.
كەز كەلگەن دەموكراتيالىق ساياسي امال- ارەكەتكە، ەگەر وعان جوعارىدان سانكتسيا الىنباسا، ءبىزدىڭ بيلىك تىيىم سالادى. سوندىقتان، دەموكراتيالىق ينستيتۋتتاردىڭ بىردەن قالىپتاسا المايتىنى بەلگىلى. ۇستەمدىك جاساپ كەلگەن كۇشتىك قۇرىلىمدار، مەملەكەت اپپاراتىنىڭ قىزمەتكەرلەر، بيلىك پارتياسىنىڭ جاڭا دەموكراتيالىق بيلىككە بەيىمدەلە الۋى وتە قيىن.
سىناعاننىڭ ءجونى وسى ەكەن دەپ، اۋىزدى قۋ شوپپەن ءسۇرتىپ، قازاقتىڭ جاعدايىن تىم سۇمىرەيتۋدىڭ دە رەتى كەلمەس. ۇلت ءۇشىن، ءتىل ءۇشىن ءبىراز شارۋالار ىستەلىنىپ جاتىر، اسىرەسە، قازاق مەكتەپتەرىنىڭ سانىنىڭ ءوسۋى قۋانتادى. دەگەنمەن، قازاق قارنىنىڭ اشقانىنان گورى، مەملەكەتقۇراۋشى ۇلت رەتىندە قادىرىنىڭ قاشقانىنا رەنجيدى. ەگەر، قازاق مەملەكەتىندەگى وتكىر ۇلت ماسەلەسىن ايتاتىن بولساق، قازاق مەملەكەتتىلىگى جونىندە پروبلەما تۋىندايدى. وتاندىق جانە حالىقارالىق قۇقىقتىق تۇرعىدان قازاقستان رەسپۋبليكاسىن ۇلتتىق مەملەكەت دەۋگە، قازاقتاردى مەملەكەتقۇراۋشى ۇلت دەۋگە نەگىز بار. 1966 -جىلعى قابىلدانعان ازاماتتىق ساياسي قۇقىقتار جونىندەگى حالىقارالىق پاكتتىڭ 1-بابى بارلىق حالىقتاردىڭ ءوزىن- ءوزى بيلەۋگە قۇقى بار دەپ ۇلتتىق مەملەكەتتى الەمدىك قۇرىلىمنىڭ ىرگەلى كاتەگورياسى رەتىندە قاراستىرادى.
فرانسيادا ۇلت ساياساتى فرانسۋزداردىڭ، گەرمانيادا نەمىستەردىڭ، رەسەيدە - ورىستاردىڭ مۇددەلەرىنەن شىعاتىنى بەلگىلى. بىرىنشىدەن، ازاماتتىق قوعامدا بۇقارالىق اقپارات قۇرالدار سالاسىندا مەملەكەتتىك ءتىل مىندەتتى تۇردە باسىمدىققا يە. ەكىنشىدەن، ازاماتتىق الۋ ءۇشىن مەملەكەتتىك ءتىلدى مەڭگەرۋدى مىندەتتەيدى، بىلمەيتىندەردى ازاماتتىققا قابىلدامايدى. ۇشىنشىدەن، مەملەكەتتىك قىزمەتتە مەملەكەتتىك ءتىلدى مەڭگەرگەندەردى عانا قابىلدايدى، ءىس- قاعاز تەك مەملەكەتتىك تىلدە جۇرەدى.
تورتىنشىدەن، سوت جۇيەسى، قۇقىق قورعاۋ ورگاندارى اشىق تا، استارلاپ تا بايىرعى ۇلتتىڭ ءتىلىن، ءداستۇرىن قورعايدى. بەسىنشىدەن، ەكونوميكالىق سالادا جەردىڭ، جەر بايلىعىنىڭ يەسى مەملەكەتتىڭ تىرەگى بولاتىن بايىرعى ۇلتقا تيەدى.
قازاق ۇلتىنىڭ فرانسۋزدار، نەمىستەر، ورىستار، باسقا دا دامىعان ۇلتتارمەن سالىستىرعاندا ولقىلىعى، كەمشىلىگى كوزگە ۇرىپ تۇر. بۇگىن مەملەكەت باسقارۋدى دەموكراتيالاندىرۋ ماسەلەسى وتكىر قويىلىپ وتىر. سىرتتاي مەملەكەت بارلىعىن باسقارادى، ءوز ىرقىنا يكەمدەيدى، بارلىعىن قاداعالايدى دەگەنمەن، جەلتوقسان ۋاقيعاسى كۇندەلىكتى تۇرمىستىق دەڭگەيدە جاسىرىن، كوزگە كورىنبەيتىن قارسىلىق، اسىرەسە، جاستار اراسىندا بارلىعىن، نارازىلىق اياق استىنان ءبىر سىلتاۋعا بايلانىستى اۆتوريتارلىق قوعامدا بۇرق ەتە تۇسەتىنىن دالەلدەدى. اسىرەسە، عاسىرلار بويى ۇرپاقتان ۇرپاققا بەرىلىپ كەلە جاتىرعان ۇلتتىق سانانى تۇنشىقتىرۋ مۇمكىن ەمەس.
امانگەلدى ايتالى، پروفەسسور
پايدالانىلعان ادەبيەتتەر:
1. ءامىرجان الپەيىسوۆ. «جاس تۇلپار» ءدۇبىرى. الماتى.2013 ج.
2. ا. كوزلوۆ. كرامولا؛ يناكومىسليە ۆ سسسر ۆو ۆرەمەنا ن. حرۋشەۆا ي ل. برەجنيەۆا. (پو ماتەريالام ۆەرحوۆنوگو سۋدا ي پروكۋراتۋرى س س س ر). «وبشەستۆەننىە ناۋكي ي سوۆرەمەننوست»، 2002 ج. , № 3,4, نومەرلەر.
3. «سوتسياليستىك قازاقستان»، 15-مارت، 1987 -جىل.
4. ە. گايدار. «اۆتوريتارنىە رەجيمى: پريچينى يح نەستابيلنوستي». «وبشەستۆەننىە ناۋكي ي سوۆرەمەننوست»، 2006, №5.
"اقيقات" جۋرنالى