ءىلياس جانسۇگىروۆ. 1916 -جىلعى وقيعادا مەنىڭ كورگەنىم

 استانا. قازاقپارات - ەل جايلاۋعا شىققان شىلدە ايىنىڭ اياق كەزى. مەن بولىستىڭ ۇيىندە جالعا جۇرگەنمىن.

اكەم سول جىلى ايىنا بەس سومنان الىپ، ساۋداگەر قۇرمانعالي مايسون ۇلىنا ءجۇرىپ، تاشكەنگە قوي ايداپ كەتكەن. ءبىر تۋعان اتام كاكىم ءشاريتۇفا دەگەن نوعايدا ءجۇرىپ، و دا تاشكەنگە كەتكەن. شەشەم ەكى جىل بۇرىن ءولىپ، التى جاس پەن ەكى جاستىڭ اراسىندا ءۇش ءىنىم كىسىنىڭ قولىندا قالعان ەدى.

جاس باسىمنىڭ قايتىسى جانىما باتىپ، ىزىلداعان قاسىرەتتىڭ سارناعان جەلىن اۋزىمنان ەستىرىپ، قويدىڭ ارتىندا كەشكە جاقىن كەلە جاتتىم. بولىستىڭ اۋلى تولعان كىسى. ابىر-دۇبىر. ساسقان حالىقتىڭ تۇرىندەي توبەگە قاراي شىعىپ بارا جاتىر. قاتىندار دا سىبىرلاسىپ، اجارعا ءتۇسىپ، «ابىسىن-اۋ، نە بولدىق؟» - دەپ، بولىستىڭ اق ءۇيىنىڭ الدىنداعى وشاق باسىندا اڭگىمە قۇرىسىپ وتىر ەكەن. مەنىڭ ەستىگەنىم حانىمداردىڭ اۋەزى بولدى.

«پاتشا جاستاردى قىزمەتكە الماقشى بولىپتى»، «قىزمەتكە الادى دەيسىڭ بە؟ الداپ سولدات العالى ءجۇر داعى» دەستى. اڭىرىپ مەن دە تۇرىپ قالدىم. سونىمەن اڭگىمە جۇرتقا جايىلدى. ەل كوپ وتىرا الماي، تاۋدان كوشىپ، ەتەككە ءتۇستى. بولىستىڭ اۋلى كۇندە توپ.

كۇندە قاتىن-بالالاردان مەن دە ەستىپ ءجۇرمىن. كوپ جيىلىستارىندا «كىسى بەرمەيمىز، سوعىسامىز» دەپ تارقاسىپ ءجۇردى. سونىمەن وندا مۇحامەدي قاجى بەس بولىس سادىردىڭ اسكەرىنە باستىق بولىپ، ساراتقا سوعىسقا شىعاتىن بولىپتى دەگەن حابار كەلدى. سارات قالاسىنىڭ قاسىنداعى مىقانشى بولىسى دا مارداننىڭ تۋىن كوتەرىپ، اتقا ءمىنىسىپتى دەستى. وسى حاباردى ەستىگەن سوڭ ءبىزدىڭ شىلىكتى بولىسى بۇرىننان قۇلاقتاسىپ، ەل ءبىرى قالماي اتقا مىنبەكشى بولدى. اۋىل-اۋىلداردا بوز قاسقا ايتىلىپ، باتالاسىپ جاتقان ەلدىڭ توبى ماسەلەنى ءبىر كۇندە شەشىپ، قىركۇيەكتىڭ بەسى كۇنى جۇرمەكشى بولعان. مۇنان ءۇش كۇن بۇرىن احمەتجان بولىس ەلدەن قاشىپ، قالاعا كەتكەن.

سونداعى قاتىن- بالانىڭ ايتاتىن ءسوزى: «مۇحامەدي قاجى قازاق اسكەرىمەن ساراتقا جاقىنداپ، قالانى شاپقالى تۇرعاندا كوككە ۇشىپ ءتۇسىپتى! «ءمىنى، جۇرتىم، ورىستىڭ ىڭىرشاعىن قازاق جاعادى دەپ باياعىدا ايتپاپ پا ەدىم؟» - دەپتى» دەسىپ ءجۇردى. احمەتجاننىڭ قاتىنى وتەگەن باقسىنى كۇندە شاقىرىپ، قۇمالاق سالدىراتىن. وتەگەن دە قۇمالاققا قاراتام سايىن: «ينشاللا، جاستاردى المايدى دەگەن بوز اتتىڭ داۋسى ساڭقىلداپ قۇلاعىما ءتيدى»، - دەپ وتىراتىن ەدى.

كوتەرىلە اتقا مىنگەن ەل كوپ- كوپ بولىپ كەتىپ جاتقانىن كورەمىز.

ءوز اتى بولماعاندار بايدىڭ جىلقىسىن تالاپ ءمىنسىن دەگەن باتاسىن دا ەستىگەمىز. ىرگەلى ەلدىڭ ۇلى قاراسىنا قارسى ەشكىم «مال مەنىكى» دەپ يە بولعان دا ەمەس جانە كىمدە- كىم سوعىستان قاشىپ بارماي قالسا، ونى نە ۇيىنەن بايلاپ اكەتپەكشى، نە بولماسا ءولتىرىپ كەتپەكشى. سوعىسقا ەل باتالاسىپ جۇرگەن كەزدە بارمايمىن دەگەن كەلمەمبەتتى ون ەكى جىگىت ون ەكى سويىلمەن ۇرىپ، ۇيىندە ءولىم ۇستىندە تاستاپ كەتتى. ۇيدەن شىقپايتىن جامان قاتىن، جاس بالالاردان باسقا ات جالىن تارتىپ مىنۋگە جارايتىن توردە ەشكىم قالعان جوق.

مىقانشىعا بارىپ، سارات قالاسىنىڭ ۇستىندە سوعىسىپ جاتىر دەپ ەستيمىز. جۇرتتا زارە جوق. ۇلىعان يت، موڭىرەگەن سيىر ءتۇن سايىن قازان شۋ قىلادى. ءبىر كۇننەن كەيىن سارات قالاسىن شاۋىپ الىپتى. سەگىز ورىستى تۇتقىنعا ۇستاپ، قۇنانباي شىنىبەك ۇيىنە اكەتتى دەپ ەسىتتىك. قاتىن، بالاسى جاعالارىن ۇستاپ ۋ دا شۋ، «الدالاپ» جاتىر. ءۇشىنشى كۇنى قالادان سولدات شىعىپ كەلەدى دەگەن حاباردى ەسىتتىك. سول كۇنى كەشكە جاقىن ەل قاشىپتى. «قىرىلعان ادامنان مىقانشىدا اياق باسىپ جۇرەتىن ەمەس» دەدى. وسى حابار كەلگەن جەردە جان كەۋدەدەن شىعارداي القىنىپ، ۇلكەن- كىشىنىڭ اجارى كەتتى. جۇرت قورقىپ، زارەسى قالمادى. كۇن باتتى. ۇيىقتاعان ەل. ءتۇن ورتاسى كەزدە ساتىرلاتىپ قاشقان ەلدىڭ دابىرى ءبىلىندى.

ءبىزدىڭ اۋىلدان كەتكەندەردىڭ ءبىرسىپىراسى كەلىپ قالدى.

تاپ سول ۋاقىتتا ۇركەمىز دەپ مال- جانىن دا جيناي باستادى. تاڭعا جۋىق احمەتجاننىڭ جاساۋىلى شاۋىپ كەلدى: «ەل ۇرىكپەسىن، ءبىزدىڭ ەلگە تيمەيدى، اندا اقىنباي، مىقانشى ەلى بولماسا، ءبىزدىڭ ەلدىڭ قارسىلىق قىلعانىن بىلگەن جوق» دەدى جانە وياز ناچالنيگىنىڭ ءتىلماشى جاتور كوشكاريەۆكە ءبىزدىڭ بولىس ەكى مىڭ سوم بەرىپتى دەپ تاعى ەسىتتىك. سوعىستان قارا باقاندارىن سۇيرەتىپ، كەۋدەسى سولىپ، اركىم قايتىپ كەلىپ جاتىر. كىم ءولىپ، كىم قالعانىن انىق بىلمەيدى. ايتەۋىر «قىرىلدى» دەيدى.

سول كۇنى كەشكە جاقىن احمەتجان بولىس اۋىلعا كەلدى. ءوزى دە ۇزىنى مەن كولدەنەڭى بىردەي، اسا سەمىز، قابا ساقالدى ءداۋ قارا ەدى. ونىڭ ۇستىنە بۇگىنگى ۇيگە كەلگەندەگى ءتۇرى تىم جامان بولىپ، وتقا كۇيگەن باۋىرداي تالاۋراتىپ كەتىپتى. قاباعىنان قار جاۋادى. ءۇن جوق وتىرا كەتتى. اندا- ساندا «ءۇ- ۋ- ھ!» - دەيدى. اۋىر كۇرسىنەدى.

قاسىنداعى جۇرگەن وتاعاسى ايتباي: «مىقانشى ەلى ەلدىگىنەن كەتتى. ەكى ءدۇز ادامى وققا ۇشىپ، ءولدى. ەلدى كەلگەن سولدات تالاپ جاتىر. جيىلعان جىلقى مەن قويدا سان جوق. ءبىزدىڭ ەلدەن بەيسەمبى قاجىنىڭ اۋىلىن تالاپ كەتتى. وردەگى ەلدىڭ ءبارى دە بالقاش قايدالاپ تورعايداي توزىپ، ۇركىپ كەتتى. بەيسەمبىلەر ۇركە الماي قالىپ، ادامنان باسقا مال شارۋادان تۇك قالماپتى. ەڭ اياعى قامبادا تۇرعان استىقتارىن دالاعا شاشىپ، كۇلمەن ارالاستىرىپ كەتتى».

ونان سوڭ ايتباي سوعىسقا شىققان ەلدىڭ جايىنا ءتۇستى. «قوجامجاردىڭ جەكەگە جاياۋ اتىسقا شىققانداعى ەرلىگى- اي!» - دەيدى. تىنىسبەكتىڭ سەگىز ورىستى ۇستاردا ورىستىڭ توبىنا الديارلاپ ۇران شاقىرىپ، جۇرت الدىندا باستاپ كىرگەنىن ماقتادى. بولىس باسىن كوتەرىپ الىپ: «وي، سەن دە ساندالادى ەكەنسىڭ. اۋ، سو دا ەرلىك پە؟ ناداندىقتاعى»، - دەپ قايتا جاتا كەتتى. ايتباي لاپىلداپ، ارى قاراي باستىعى شىنىبەك بولىپ ۇستالعانىن، «اي، ءيت كاپىر-اي، الديار ما، الديار...» دەپ قىلىشپەن شاۋىپ، مىلجالاپ جاتتى-اۋ» دەپ ءوزى وگىزدەي وكىرىپ جىلاپ جىبەردى. وتىرعان ەل دە جىلادى.

تاعى ايتبايدان ەستىدىم: «اي، شىركىن، جاقامبايدىڭ قاسىمى جاستىق قىلىپ، بولىس بولىپ، ەلدى قورعاپ الا المادى. قانشا ەلدىڭ قانىن توكتى. ەلىم كونبەي جاتىر دەپ ەل كوتەرىلىپ اتقا مىنگەننەن بەرى قالادان شىقپاي، سولداتتى ءوزى ەرتىپ كەلدى» دەگەندە، وتىرعان ەل قاسىمعا لاعنات ايتتى. احمەتجان باسىن كوتەرىپ «پەسىرىن» شاقىردى. «قانە سپەسكەنى ال، ءوزىمىزدىڭ ءبىر ستارشىن ەلدەن قانشا جىگىت بولادى ەكەن؟ سونى وقى»، -دەدى. پەسىر «ىسپەسكەنى» وقىپ، وتىز ەكى جىگىتتىڭ اتىن اتاپ وتىرىپ، ءبىر جەرىندە «نۇراحمەت مىرزاحان بالاسى» دەپ وتە شىقتى. ەسىكتە وتىرعان مەنىڭ جۇرەگىم سۋ ەتە ءتۇستى. احمەتجاننىڭ بالالارى بار ەدى وتىز بەن ون سەگىزدىڭ اراسىندا. ىشىندە كوپباي دەگەن ەڭ جامان بالاسىنىڭ اتى شىقتى. بولىس: «جىگىتتەردى ەرتەڭنەن قالدىرماي دايار قىلۋ كەرەك. ەلىمىز سوعىسقا قاتىناسقان جوق دەپ وتىرعاندا تەزدەن جيىپ بەرمەسەك بالە بولادى. ءبىزدىڭ بولىستان كەشە ەكى كىسى اتىلىپ ءولدى. بىزدىكى ەمەس دەپ تانىپ كەلىپ وتىرمىز» دەدى. جاساۋىلداردى اتقا مىنگىزدى.

تۇنىمەن ەلدى حابارلاندىرىپ، ەرتەڭ جىگىتتەردى دايار قىلۋعا اۋىل- اۋىلدىڭ ءبارىنىن دە اقساقالدارىنا شاپتىردى. ەل تارقاي باستادى. بولىستىڭ جەتپىسباي دەگەن جىلقىشىسى ۇيگە كىردى. بولىس الا كوزىمەن قاراپ: «سەن دە قىزمەتكە باراسىڭ!» - دەدى. جەتپىسباي: «نەگە تاقسىر، مەنىڭ ەلىم بار ەمەس پە؟» احمەتجان: «سەندە ەل بار ما؟ قاشقىن ەمەس پە ەدىڭ؟» جەتپىسباي: «ونى قۇدايىن بىلەر. مەنى كەدەي دەپ ۇستاپ بەرگىڭ كەلگەن ەكەن» دەدى. احمەتجان اتىپ تۇرىپ وت باسىنداعى كوسەۋمەن جەتپىسبايدى كۇرسىلدەتىپ ۇرىپ جىبەردى. ونى اراشالاۋعا ادام بارا المادى. جاعاسىنان الىپ، كەۋدەسىنە ءمىنىپ، ارسىلداتىپ ۇرىپ جاتىر. جەتپىسبايدا ءۇن جوق. اندا-ءساندا «ءولدىم!» -دەيدى.

بولىس: «ولتىرەمىن، كەرەي قۇنىڭدى الادى»، - دەيدى. جەتپىسبايدى - قان، بولىستى تەر باستى. جەتپىسباي تالىپ، جانى شىققان ادامداي سىلق ەتىپ قۇلاعاندا بولىس تاستاي سالىپ، ورنىنا قايتىپ كەلدى. «شىعارىپ تاستا ءيتتىڭ بالاسىن!» - دەدى. ۇيدە وتىرعان ايتباي، اشۋىن باسىپ، ورنىنا وتىرعاننان كەيىن مەنى سۇرادى. مەندە زارە قالمادى. توبە قۇيقام شىمىرلاپ تىك تۇردىم. بولىس: «اعاڭ جوق، ورنىنا سەن باراسىڭ»، - دەدى. ءلام دەمەدىم. جەتپىسبايدى كوتەرىسىپ دالاعا شىعىپ كەتتىم. ونى قورا شەتىنە سالىپ قويىپ وتىرمىز. مەندە ۇيقى جوق. جەتپىسبايدىڭ قاسىندا قاتىنى مەن ەكەۋمىز تاڭ اتقانشا وتىردىق. تاڭ. اتتى. ۋ- شۋ جىلاعان ەلدىڭ داۋىسى شىعىپ جاتىر. بولىس تۇسكە شەيىن ۇيىقتاپ جاتتى.

بالالارىڭ قاسىنا ەرتىپ، ارىز قىلا كەلىپ قالعان شال- كەمپىرلەر دە بولىس اۋلىنا تولىپ كەتتى. سونىمەن، ەل جىگىتتەردى جيىپ، جۇرگىزەتىن بولدى. ىشىندە مەن دە كەتتىم. وندا دا شۋ، مۇندا دا شۋ. «جالعىزىم» دەيدى. «قايتىپ ادام بولام» دەيدى. جاقىن جەردەگى مەشىتكە كەلدىك. مولدا شىقتى. ازان ايتتى. جۇرت باتا قىلدى. جىگىتتەر جانازا وقىپ، سالاۋات ايتىپ قالدى. ەلدىكى قىرىلىپ قالعان سوڭ، تىم ەرتە ايداعان ەكەن. قالاعا ءۇش شىعىپ، ءۇش قايتتىق. ءتورتىنشى شىققاندا شىن كەتەتىن بولىپ شىقتىق. قالاعا قاراي جۇردىك.

جولدا بەيسەمبى قاجىنىڭ بالاسى ءجۇمادىل ۇيىنە قوناققا شاقىردى. 32 جىگىت قانشا شىعارىپ جۇرگەن تۋىستارىمەن سوندا باردىق. اۋىلعا كەلگەندە سول اۋىلدىڭ قاتىندارى كورىستى. قاجىنىڭ سارى بايبىشەسى: «قاراقتارىم-اۋ، جولدارىڭ بولسىن! قابىرعالارىن قاتقاندارىڭ كۇن كورەرسىڭدەر. مىنا بەيشارا مىرزاحاننىڭ جاس بالاسى كەتىپ بارا جاتىر ەكەن. بۇل ءقايتىپ ادام بولادى؟ بەيشارا- اي، اكەسى مەن اعاسىن كورە الماي كەتتى- اۋ. بۇعان كىمنىڭ جانى اشيدى دەيسىڭ»، -دەپ اياپ ەدى. ناشارىمدى سوندا ءبىلدىم. مىرزاحان دەگەندە اكەم ەسىمە ءتۇستى بىلەم، بويىم شىمىرلاپ، تالىپ كەتتىم.

از ۋاقىتتا كوزىمدى اشسام، باسىمدى ءبىر قاتىن سۇيەپ، اۋزىما كوجەنىڭ سۋىن تامىزىپ وتىر ەكەن. كوزىمدى اشتىم. «جاسىما» دەپ جۋاتقاندار بولدى. تاماق ىشكەن سوڭ ءجۇرىپ، قالاعا كەلدىك. ءبىز قالاعا بارعاندا سوعىسقا شىققان ەلدىڭ باستى ادامدارىنان ەكى ءجۇز كىسىنى ەكى ءجۇز سولدات قالاعا ايداپ باردى.

قوجاحمەت، ديقانباي دەگەن باسشىلارمەن جيىرما كىسىنى جولدا اتىپ ءولتىرىپتى. مۇحامەدي قاجى ءالى ءتىرى ەكەن. ءبىراق قورلىقتى كوپ كورىپتى. كوك تەرەككە ەكى تاقتايدىڭ اراسىنا سالىپ، ون ەكى سولدات ۇستىنە شىققاندا باقاي- باقايلارىنىڭ بارىنەن دە قان شىعىپتى. نەشە قابات دۇرە سالىپتى. مۇنى ءسويتىپ ولتىرسە كەرەك دەستى. ءبىزدى دوقتىر قارادى.

اقساق، سوقىر، تازدارىن قالدىرىپ، ءبىزدى جۇرگىزدى. اياگوز بەن لەپسىنىڭ اراسىندا جول توسىپ، كورىسىپ، شۋلاپ جاتقان قازاق كۇندىز- ءتۇنى ازان- قازان جىلاپ، جۇرگىزبەدى. بارتوعايعا كەلگەن كۇنى ناعاشى اپام مەن ناعاشى اتام ءبىر تايىنشاعا مىنگەسىپ، كورىسىپ قالدى. سولارمەن كورىسكەندە وكسىگىمدى باسا الماي جىلادىم. ءبىر ولىمگە بارا جاتقانداي بولدىم. قاسىمداعى اكەمنىڭ اعاسىنىڭ بالاسى ءىرىسباي توقتاۋ قىلىپ، زورعا توقتاتتى. قىس ءتۇسىپ، كۇن سۋىتتى. سەگىز كۇن ءجۇرىپ، سەمەيگە كەلدىك. ەلگە حات سالدىق. نەكەن- ساياق شىعارىپ سالعان ادامدار سەمەيدەن قايتتى. سول جەردە ەلگە جازعان حاتتا ءوزىمنىڭ جازعان ولەڭىم:

ءبىز كىردىك كازارماعا باراعىمەن

دايىن تۇر كەرەگىسى جاراعىمەن.

ۇيىرىندەي ءيىرىپ يە بوپ ءجۇر

ءبىر باستىق ون كىسىگە ساناعىمەن.

ون كىسى ءبىر بەدرە شاي ىشەمىز

ءبولىپ اپ قارا ناندى قاداعىمەن.

ازدان ءىشىپ قاناعات قىلىپ تۇرمىز،

ىشەتىن زامان قايدا شاناعىمەن.

ءبىر ۇيگە جۇما جاتىپ، پويىز مىندىك. پويىزدى كورگەندە كوپ تاماشا قىلدىق. تاۋ كوشىپ كەلە جاتقانداي زاماننىڭ ەكىنشى ءتۇرىنىڭ ەسىگىنە كىرگەندە كوڭىلگە باسقالىق كىردى. كەپ گۋبەرنيالاردان، قالالاردان وتتىك. كورمەگەن جەردى كوردىك. ەلدەن شىعىپ، سەمەيگە كەلگەنشە قايعىنىڭ قارا توسىندە جۇرگەندەي ەدىك. جول جۇرە باستاعان سوڭ كوڭىلگە ازاماتتىق، جۇرەككە ەرلىك كىرە باستادى.

جيىرما ەكى كۇننىڭ ىشىندە توقتاي-توقتاي پەتروگرادقا كەلدىك. ونان شىعىپ، پسكوۆ دەگەن قالادا ون بەسىنشى جىلعى قازاقتان مايدانعا الىنعان كيىز ۇيلەردى كوردىك. مۇنان ءوتىپ ريگا دەگەن قالانىڭ جانىندا سالاماندرا دەگەن ستانتسياعا ءتۇسىردى. سول جەردە ءبىر ارميا بولىپ كەلگەن بەس ءجۇز كىسىنى جۇزدەن ءبولىپ، قارا جۇمىسقا سالدى.

ىشىمىزدەن التى ءتىلماش سايلاپ الدى. اياعى ءجۇزباسى، «پەسىر»، ونباسىنىڭ ءبارىن ءتىلماش بيلەپ كەتتى. تاڭ اتا - ساعات التىدا ايدايدى. سەگىز-توعىز شاقىرىم جەرگە اپارادى. كەشكى ساعات توعىزعا شەيىن جۇمىس قىلىپ، قايتىپ، ساعات ون ءبىر-ون ەكىدە زورعا جاتاق ۇيگە كەلەمىز. قالىن قاراعايدى قاق جارىپ، جول سالدىرىپ جاتىر. اعاشتى كەسىپ، بۇتاپ، شاۋىپ، جولعا التى اعاشتى ۇزىنىنان سالىپ، ۇستىنەن كولدەنەڭ قاتارلاپ اعاش قويامىز. ەكى اربا قاتار وتكەندەي بولادى.

بىزبەن بىرگە لاتىش دەگەن ەل دە جۇمىس قىلىستى. كوبىنەسە قاتىن، قىزدارى ىستەيدى ەكەن. جەردىڭ الىستىعى اسا قيىن بولدى. مەن سياقتى جاستار جەتە المايتىن بولدى. ءبىر ەسىمنەن كەتپەيدى بايمۇقاننىڭ جاقسىلىعى: «جولدا كەلە جاتقاندا، پويىزعا مىنەردە جۇگىمدى كوتەرىپ مىنگىزىپ، ونان كەيىن ەلدىڭ ارتىندا جەتە الماي قالعانىمدا قاسىنا جەتەكتەپ، ەرتىپ كەلەتىنى. ونى نەگە ۇمىتايىن؟ اقىرى ءوزىم كىسىنىڭ حاتىن جازاتىن بولدىم. جۇمىستان كىشكەنە سايا تاۋىپ، جانىم تىنىشتايىن دەدى.

جەتى اي جۇمىس قىلدىق. اقشا الامىز. ايىمىزعا جيىرما جەتى سومنان. قىستىڭ كۇنى پاتشا ءتۇسىپتى دەگەندى ەستىگەمىز. بۇعان سول جەردەگى لاتىشتار قۋانىشتى بولىپ، ءماجىلىس اشقان. 1917 -جىلى مامىر ايى تۋعان سوڭ «قايتاسىڭدار» دەگەن حابار الىپ، قۋانىستىق. ءسويتىپ تۇرعان جەردە 80 شاقىرىم جەردەن ارى قاراي جاياۋ ايدادى. وعان ءۇش كۇن ءجۇرىپ باردىق. جۇگىمىزدى اربامەن اپاردى. ايداپ بارىپ، توعىز جەردە قاتار قازىلعان وكوپتان وتكىزدى. ەكى قاتار وكوپتان وتكىزگەندە ءبىزدى توقتاتتى. كومىر سالدىرتىپ، 8 كۇن جاتقىزدى. كۇندىز- ءتۇنى كۇمپىلدەتىپ اتىپ جاتقان زەڭبىرەك استىندا جاتقانداي بولدىق. توبەمىزدە ايىرىلعان كارتاداي قاپتاپ ۇشادى.

انا جەردە بومبى كۇپ- كۇپ ءتۇسىپ، جەردى ويىپ جاتادى. بومبىلاردان بۇلتارىستاۋ ۇشىپ، وت جاققاندا ءتۇتىن الىستان شىعاتىن جەر استىنان ۇڭگىر پەش قازدىرتىپ، سوندا كۇن سايىن اسپاندا ءبىر ۇلكەن قاپ ۇشىپ تۇرادى. ونىڭ ىشىندە ادامدار كۇزەت قىلادى ەكەن. بۇل ايىرپلاندى، نە باسقا جاۋدى كورسە دۇنگىرلەتىپ حابار قىلادى. جاتقان اسكەر قامدانادى. سولداتتار: «الدىمىزدا 2 شاقىرىم جەردە گەرمانيانىڭ اسكەرى جاتىر» دەيدى.

سونىمەن، جاعانى ۇستاپ، «توبالاپ» ول جەردە 8 كۇن تۇرىپ، ەلگە شىنىمەن قايتتىق. قۋانىشتى جۇرەك الىپ- قاشتى بىلەم. جەلىپ وتىرعان اربادان قالماي، 3 سوتكەدەن جۇرگەن جولعا، ءبىر سوتكەگە جەتپەي پويىزعا كەلدىك. ءبىراق جولدا بۇل جولى بولدىرتىپ قالعان ادامدار كوپ بولدى. اربا جالداپ جەتىپ. دالادا كىسى قالعان جوق. سوندا وتاربادا جازعان ءبىر ولەڭىم:

ال قۇلىم دەپ جارىلقاپ،

راقىم كەلدى اللادان.

قايتقان قازداي جونەلدىك

بوسانىپ الىپ جالما- جان.

شارشاۋ ەسكە كىرمەدى،

قىزىققا كىرىپ ارناعان.

ەشەنكان ءمىندى ارباعا

3 تەڭگە بەرىپ جالداعان.

جۇرۋگە جاياۋ جاراماي،

ەجەلدەن قۇداي قورعاعان.

ەشەنكان مەنىمەن قۇربى ەدى.

و دا جەتىم بولاتىن.

اعاسىنىڭ ورنىنا كەتكەن.

15-مامىردا بايارازگە دەگەن ستانسيادا پويىزعا مىندىك. 15 كۇن ءجۇرىپ، ومبىدان پاروحودقا ءتۇسىپ، سۋ ىشىندە 11 كۇن ءجۇرىپ، سەمەيگە كەلدىك. ەل دە حابارلانىپ قالعان ەكەن. سەمەيدەن اتالىپ شىعىپ، بالاسىن اكەتىپ جاتقاندار بولدى. ءبىز اربا جالداپ، اياگوزگە شەيىن كەلدىك. جىگىتتەردىڭ كوبى كەتىپ قالدى. ءبىز اربانى تاعى جالدادىق. اتقا اقشا جەتپەي، وگىزبەن جۇردىك. دۇزدەگى توپتاسىپ كەلگەن ات جەتەكتەگەن حالىق جامىراعان قويداي شۋلاسىپ الىپ قايتىپ جاتىر. ءبىز سەگىز اربانىڭ ۇستىندە سارعايىپ جاتا بەردىك.

قاسىمىزدا ەشكىم قالمادى. ىرىسبايمەن اعايىندى ەكەۋمىز- اق قالدىق. كەدەيلىكتىڭ قابىرعاعا سالماعى سول جەردە ءبىر باتتى. ەلگە ءبىر كۇندىك جەر قالعاندا جالعىز اتتى شاۋىپ كەلە جاتقان كىسىنى كوردىك. الىستان قۇلىنداعان داۋسى شىقتى.

ىرىسباي: «مىرزاحان!» - دەدى. جۇرەگىم قۋانىپ، دۇرسىلدەپ كەتتى. اربادان تۇستىك. كەلە قۇشاقتادى. ىرىسباي ەكەۋى كورىسكەندە وڭاشا دالادا ىرعاسىپ، ۇزىندى كۇن ايرىلماي جىلاسىپ تۇردى. قورىققان دا، قۋانعان دا بىردەي بولىپ، مەن از جىلادىم دا، قۋانا بەرىپپىن. اكەم اعىل- تەگىل بولىپ، سولقىلداپ جىلاپ، كوپكە شەيىن جۇبانبادى.

 

ەلگە كەلدىك، ۇيىرگە قوسىلدىق. جول كورىپ، ىسىلىپ قالدىق. 17-جىل مەن 20-جىلدىڭ اراسىندا كىسىگە جۇرگەنىم جوق. 20-جىلى «بالشابەك» لەپسىنى الدى. مەن دە كوممۋنيست پارتياسىنا كىردىم. سودان كەيىن وقىدىم، ادام بولدىم.

مىرزاحان ۇلى نۇراحمەت (اۋزىنان).

 

(قولجازبا اراب قارپىندە. ق ر ورتالىق مەملەكەتتىك ارحيۆى: قور - ر-1368؛ تىزبە- 1؛ ءىس-54).