جاياۋ مۇسانىڭ دۇنيەگە كەلگەنىنە 186 جىل تولدى
پاۆلودار وبلىسى باياناۋىل اۋدانىندا تۋعان.
جاستايىنان حالىق مۋزىكاسىمەن، اۋىلعا كەلىپ- كەتىپ جۇرگەن ءانشى- كۇيشىلەر ونەرىمەن تانىسادى. ءوزى دە ءان سالىپ، دومبىرا تارتادى. 1851 -جىلى قىزىلجارعا كەلىپ، ورىس ءتىلىن ۇيرەنەدى. ول دومبىرا، قوبىز تارتۋمەن قاتار، سىرناي مەن سكريپكا ويناۋدى دا مەڭگەرەدى. قالاداعى وركەسترلەردىڭ، انشىلەردىڭ ورىنداۋىنداعى كونتسەرتتەردى قىزىعا تىڭدايدى. بۇل ونىڭ مۋزىكالىق- ەستەتيكالىق تالعامىن قالىپتاستىرۋدا ۇلكەن ءرول اتقاردى.
جاياۋ مۇسانىڭ شوقان ۋاليحانوۆپەن بىرگە ءجۇرۋى، ىبىراي التىنساريننىڭ ولەڭىنە («كەل، بالالار، وقىلىق») ءان شىعارۋى، ولەڭمەن كۇندەلىك جازۋى، ابايعا ولەڭ ارناۋى، ل. ن. تولستوي كەيىپكەرىنىڭ اتىن بالاسىنا قويۋى ونىڭ زامان لەبىن تەرەڭ سەزىنگەندىگىن بايقاتادى.
1854 -جىلى ومبى قالاسىنداعى ورىس مەكتەبىندە وقىعان. وسىنداعى كىتاپحانادان سانكت- پەتەربۋرگ، ماسكەۋ، قازان، ورىنبور، اقمولا، تاعى باسقا قالالاردا شىعاتىن گازەت- جۋرنالدارمەن، كىتاپتارمەن تانىسادى.
جاياۋ مۇسانىڭ تىرناقالدى تۋىندىسى «قىزدار-اي» ومبىدا دۇنيەگە كەلدى. ول تۋعان اۋىلىنا ساۋاتتى ازامات، مۋزىكالىق اسپاپتاردا شەبەر وينايتىن ونەرپاز بولىپ ورالادى. كەلە اۋىل ومىرىنە قىزۋ ارالاستى.
اكىمدەردىڭ، بي- بولىستاردىڭ پاراقورلىعىن اشكەرەلەپ، اسىرەسە، باياناۋىلدىڭ اعا سۇلتانى مۇسا شورمانوۆ پەن ونىڭ ءىنىسى مۇستافانىڭ زورلىق- زومبىلىعىن ايتىپ ومبى گەنەرال- گۋبەرناتورىنا شاعىم جازادى. سول ءۇشىن اعايىندى شورمانوۆتار ونىڭ استىنداعى اتىن تارتىپ الىپ، «جاياۋ» اتاندىردى. وسى تۇستا شىعارعان «اقسيسا» انىندە الەۋمەتتىك تەڭسىزدىككە نارازىلىعىن بىلدىرەدى. بيلىگى ءجۇرىپ تۇرعان شورمانوۆتار ءارتۇرلى جالا جاۋىپ، 1860 -جىلى ونى توبىلعا 12 جىلعا جەر اۋدارتقان. «سۇيىندىك»، «تۇتقىن زارى» اندەرى وسى كەزدە شىققان.
تۇتقىندا 2 -جىل بولعاننان كەيىن ءوزى سۇرانىپ اسكەرگە كەتەدى. ونى ليتۆادا ورتالىق ازيا جورىعىنا دايىندالىپ جاتقان گ. چەرنيايەۆتىڭ وتريادىنا جىبەرەدى. 1863-1865 -جىلدارى وسى وتريادتىڭ جۇك باتالونى قۇرامىندا شىمكەنت، اۋليە- اتا (تاراز)، ۆەرنىي (الماتى) جورىعىنا قاتىسقان. چەرنيايەۆتىڭ حالىققا كورسەتكەن زورلىعىنا قاتتى نارازى بولىپ، تۋعان اۋىلىنا ورالادى. وعان اتا جاۋلارى ەلدە دە تىنىشتىق بەرمەي، قايتا قۋعىنعا سالعان.
جەرگىلىكتى حالىقتىڭ اۋىر تۇرمىسىن، بيلەۋشىلەردەن كورگەن زورلىق- زومبىلىعىن ايتىپ ءتۇسىندىرۋ ءۇشىن ول سانكت- پەتەربۋرگقا اتتانادى. ءبىراق ودان دا قولداۋ تابا الماعان سوڭ، لاتۆيادا، پولشادا بولىپ، سوڭىنان قازانعا كەلىپ ايالدايدى. جاياۋ مۇسانىڭ انشىلىك، كومپوزيتورلىق ونەرى حالىق مۋزىكاسىمەن تىعىز بايلانىستا دامىدى. سول تۇستا ءومىر سۇرگەن توقسانباي، جاناق، تۇبەك، كوتەش، جاڭاباي سىندى اقىن- جىرشىلاردىڭ داستۇرلەرىن ۇلگى تۇتىپ، جاڭالىققا قۇلاش ۇردى.
جاياۋ مۇسانىڭ الەۋمەتتىك تەڭسىزدىكتى اشكەرەلەيتىن «اقسيسا»، «حاۋلاۋ»، «شورمانوۆقا»، «تولعاۋ»، «بۇزاۋ زارى»، «تۇتقىن زارى»، «سۇيىندىك»، تۋعان جەر تابيعاتىن سۋرەتتەيتىن «باياناۋىل»، «جازدىڭ كۇنى»، «جازدا»، « ۇلىتاۋ»، «سارىن»؛ اڭشىلىق- ساياتشىلىق تۋرالى «تۇرىمتاي»، «قارشىعا»، «كوگەرشىن»، كۇلدىرگى «قۇلباي»، «قازان قىزدارى»، ماحابباتتى جىرلايتىن «سۇرشا قىز»، «شولپان»، «ساۋلەم قىزدار»، «گاۋھار قىز»، «ءلايلىم»؛ ومىرلىك سەرىگى ساپارعا ارنالعان «كەلدىم، ساپار، باسىڭا» اتتى اندەرى بار.
سونداي- اق ول ليريكالىق سيپاتتاعى «قىز كۇيى»، «قىز بالا كۇيى»، «قىزقارقارا»، «قامشىلاۋ» سياقتى كۇيلەردىڭ دە اۆتورى. جاياۋ مۇسانىڭ مۋزىكالىق شىعارمالارى حالىقتىڭ انشىلىك- ورىنداۋشىلىق ءداستۇرى، سونداي- اق قالا اسەرىنەن پايدا بولعان مارش، بي ىرعاعىنداعى تۋىندىلار نەگىزىندە دامىعان. جاياۋ مۇسانىڭ اندەرىندە قازاق حالىق اندەرىندە اسا سيرەك كەزدەسەتىن قۇبىلىس - كلاسسيكالىق مۋزىكانىڭ فورماسىن قۇرايتىن ەرەكشەلىكتەر «اقسيسا»، «ەسكەندىر»، «تۇرىمتاي» اندەرىنەن انىق بايقالادى.
جاياۋ مۇسا كومپوزيتور، ءانشى عانا ەمەس، ءوز اندەرىنە لايىقتاپ، ولەڭ شىعارعان اقىن. كوپتەگەن مىسقىل ولەڭدەرىمەن قاتار «شال مەن تورعاي»، «بودەنە مەن قانشىر» اتتى مىسالدارى دا بار. جاياۋ مۇسا كوڭىلگە تۇيگەندەرىن ورىسشا، قازاقشا قاعازعا ءتۇسىرىپ وتىرعان. قازاق قوعامىنىڭ الەۋمەتتىك. ىستەرىنە بەلسەنە ارالاسىپ، ۇلت مادەنيەتىنە ەلەۋلى ۇلەس قوسقان. كوپتەگەن كولجازبالارى الماتى، قازان، سانكت- پەتەربۋرگ، ومبى مۇراعاتتارىنان تابىلعان. ونىڭ اندەرى مەن كۇيلەرىن العاش نوتاعا ءتۇسىرىپ، جازىپ العاندار - ا. زاتايەۆيچ، ا. جۇبانوۆ، ب. ەرزاكوۆيچ، م. لالينوۆ؛ اندەرىن ايتىپ بەرۋشىلەر - ق. باباقوۆ، ق. بايجانوۆ، ءا. قاشاۋبايەۆ، ق. لەكەروۆ، ج. ەلەبەكوۆ جانە جاياۋ مۇسانىڭ بالاسى سالىق مۋسين.
ونىڭ مۋزىكالىق مۇراسىن قازاق كومپوزيتورلارى وپەرا («قىز جىبەك»، «ەر تارعىن»، «ءبىرجان - سارا»، «بەكەت»)، سيمفونيا، ەسترادا جانرلارىندا پايدالانعان. جاياۋ مۇسانىڭ اندەرى قازىرگى انشىلەردىڭ رەپەرتۋارىنان ورىن الدى. ءانشى بەينەسى كوركەم شىعارمالاردا، ز. اقىشيەۆتىڭ «جاياۋ مۇسا» رومانىندا سومدالعان.