دۋلات يسابەك. «تالاحان-186» - اڭگىمە
وزگە حالىق ات شاپتىرىم جەردەن اكپىشپەن سۋ تاسىپ وزىنە الدانىش بولارلىق كوگەرىس ەگەدى، ال قازاقتىڭ ءۇيىن سەل العالى جاتسا دا، جەرگە ەڭكەيىپ شىبىق قادامايدى، سويتە تۇرىپ، اكپىشپەن سۋ تاسىپ اۋلاسىن كوگەرتىپ وتىرعان باسقا اعايىندى مازاق قىلادى، «ازات باسىن قور قىلىپ، تاماعىن جەردەن ىزدەگەن بەي شارا» دەپ وعان جانى اشيدى، مۇسىركەيدى. كوكتەمدە وكىمەت جۇرتتىڭ بارىنە جەر بەرەدى، بەرگەنىمەن قويماي سۋ تەگىن ايداپ بەرەدى. قازاق جاكەم بارىپ الگى جەرگە جاپپاي جۇگەرى شاشادى دا، اسىعىس ۇيىنە قايتادى. الگى ات شاپتىرىم جەردەن اكپىشپەن سۋ تاسيتىن اعايىن سوندا تۇنەپ قالادى. ول بىرنەشە كۇن بويى ۇيىنە كەلمەيدى. ءبىر-ەكى ايدان سوڭ «جەرگە تاۋەلسىز قازاق» ءبىر جاققا اعايىنشىلاپ بارا جاتىپ ەگىس باسىنا ۇرىن كەلەدى عوي. سول كەزدە تاقتا-تاقتا تۇس كيىزدەي قۇلپىرىپ تۇرعان الگى اعايىننىڭ جەرى مەن قازاقتىڭ ءدال ءوزى سەكىلدى باسى بىرىكپەي، «شىقسام با، شىقپاي-اق جاتا بەرسەم بە ەكەن» دەپ ءار جەردەن ەربيە قىلتيىپ تۇرعان تاكاپپار جۇگەرىلەردى كورەدى دە، سىلەيىپ تۇرىپ قالادى. سىلەيىپ قاشانعى تۇرا بەرسىن، سالدەن سوڭ بۇل كورىنىسكە ءوزىنىڭ اقتىق باعاسىن بەرەدى: قاتىرىپ تۇرىپ، ءبىر ءارپىن قالدىرماي، باستىقتىڭ اكە-شەشەسىن جۋىق ارادا نە ىستەيتىنىن ەكى-ءۇش رەت نىقتاپ ايتىپ شىعادى. «قۇدايدىڭ قارا جەرىن الالاپ، اناعان جاقسىسىن، ماعان جامانىن»بەردى«دەپ بار كىنانى ايدالا-داعى باستىققا جاۋىپ، ءوزىن قۇلان تازا اقتاپ الىپ شىعادى دا، تەكتەن تەككە كەكتەنىپ، اتىنا قامشىسىن باسىپ كەپ قالادى.
ويپاڭداعى اۋىلدىڭ اۋسەلەسى وسىنداي بولعاندا، سۋ شىقپايتىن قىرداعى ەلدىڭ»تاكاپپارلىعى«بۇدان دا زور: ولاردىڭ»جەرگە تاۋەلسىزدىگى«سونداي كەيبىرەۋلەرىنىڭ بالالارى كوگەرىس دەگەندى ەمىس-ەمىس ەستىگەندەرى بولماسا، كوزدەرىمەن كورۋدى وزدەرىنە تەڭ ساناعان ەمەس.
اسپانداعى كۇننىڭ جەرگە ءتونىپ، قىرداعى قىرىق شاقتى ۇيمەن جەكپە-جەك شايقاسىپ تۇرعان شاعى. ماڭايدان جەن سۇرايتىن ءتىرى جان تاپپاعانىنا اشۋلانعان ىزالى كۇن قولىنا تۇسكەن بايعۇس شىلدە قوڭىزدىڭ جانىن كوزىنە كورسەتىپ، شىرقىراتىپ جاۋاپ الىپ جاتىر.
كوكتەم كوشكەن ادىرلى دالا وت جانىندا قالعان تەرىدەي جيىرىلىپ بارادى. قوڭىر سالقىن كەزدىڭ وزىندە مەڭ-زەڭ بوپ دالاعا ازەر شىعاتىن قازاقتار سىرتقا اياق باسساڭ ميىڭ اينالاتىن وسىنداي شاقتا، كەنەتتەن اۋىل سىرتىنداعى اپان اينالاسىنا ۇيمە-جۇيمە بوپ جينالا قالدى. اپان تۇبىنە تاڭ-تاماشا بوپ ۇڭىلە قالعاندارىنا قاراپ، بۇل جەرگە كوسموناۆت كەپ قوندى ەكەن، ءيا بولماسا، مەتەوريتتىڭ ءبىر سىنىعى ءتۇستى ەكەن دەپ ويلاپ قالماڭىزدار. اپان تۇبىندە... پوميدور ءوسىپ تۇر ەدى. ءيا، كادىمگى كۇندە كورىپ جۇرگەن پوميدور. ءۇش ءتۇپ. ءبىراق بۇل وزگە اعايىندارىنا قاراعاندا مىعىم، بويشاڭ، سۇيەكتى. اپان تۇبىندە بارلىق ىلعال مەن قورەك وزدەرىنە عانا تيگەندىكتەن ول اۋقاتتى قازاقتارداي اسقاق تا بەيعام تۇر. قالىڭ جاپىراقتارىنىڭ اراسىنان قىزارا باستاعان قوس جۇدىرىقتاي ەكى-ءۇش پوميدور سىرتقا سىعالاپ سابىرسىز كوزدى ارباپ قاپتى. ارينە، بۇل توتەنشە پوميدوردى بالا-شاعا ءبىرىنشى كورگەندە، ول بايعۇس الدەقاشان تالان-تاراجعا ءتۇسىپ، قازىرگى كەزدە كوكتەي سولىپ جاتار ەدى، ءبىراق ءوزىنىڭ باقىتىنا قاراي ونى العاش بايقاعان ادام قازىر ازداپ مولدالىقپەن اينالىسا باستاعان، بۇرىنعى پارتورگ ەشتەن بولدى. ول مۇنى وسىدان ءۇش كۇن بۇرىن كورگەن. وسى ءۇش كۇننىڭ ىشىندە اناۋ شي قالپاقتىڭ استىنداعى جۇدىرىقتاي باسىنا نە كەلىپ، نە كەتكەنىن ءبىر قۇدايدىڭ ءوزى ءبىلسىن، ايتەۋىر، بۇگىن تۇستە سيىرلارىن باستىرماعا قاماپ بولعان سوڭ عانا تام كولەڭكەسىندە ويناپ جۇرگەن ءتورت-بەس بالاعا كەكەيىندەگى قۇپياسىن اشۋدى ءجون كوردى. بالالار ءبىلدى دەگەنشە بار اۋىل قۇلاقتاندى ەمەس پە. ون شاقتى ادامنىڭ اپاندى اينالىپ قالۋىنىڭ سەبەبى دە سوندىقتان. روبينزون كرۋزو قىلتيىپ ءوسىپ تۇرعان جالعىز ءتۇپ ءبيدايدى كورگەندە قالاي تاڭىرقانسا، بۇل ادامداردىڭ ءارقايسىسى»قۇدانىڭ قۇدىرەتىنە«ودان كەم تاڭدانىپ تۇرعان جوق ەدى. ءبىر توپ بەيعام پوميدور ون شاقتى جالقاۋ قازاقتىڭ باسىنا سان-ساپالاق سۇراق قاپتاتىپ كەتتى. ولاردىڭ ءبىرى:»كۇتىپ-باپتاعاندا بۇلاي وسپەيتىن جارىقتىق، ەشكىم قاراماسا دا قالاي جايقالىپ تۇر دەسەڭشى«دەسە، ەكىنشىسى:»مال جەمەي، ادام اياعى باسپاي قالاي امان-ەسەن جەتىلگەن؟«دەپ جاعالارىن ۇستاستى. ءبارىنىڭ سوزدەرى مەن ۇندەرىندە تابيعات انانىڭ مەيىرباندىلىعىنا دەگەن رازىلىق پەن قۇلدىق ۇرۋشىلىق ەسىپ تۇردى. وسىنداي شەكسىز مەيىر مەن ەلجىرەۋدىڭ ارا-ارا-سىنان:»وڭاشادا جۇلىپ السا قايتەر ەدى؟«دەگەن سۇعاناق سۇراقتار دا ءار باستا ءبىر جىلت ەتىپ جوق بولىپ جاتتى.
ادەيىلەپ ەكسەڭ ءبۇيتىپ شىقپاس ەدى،- دەدى»بەلارۋس«ايداۋشى جاپپارحان الدەنەگە ىزالانىپ. ول بۇگىن ۇيدە، سەبەبى، كورشى كولحوزداگى جولداسى وتىن ءتۇسىرىپ الايشى دەگەن سوڭ الدىڭگى كۇنى تراكتورىن سوعان بەرىپ جىبەرگەن.
ايتارىڭ بار ما،- دەپ ونى قوستاي جونەلدى زۆەنو-ۆود ايەل يپاتشا پوميدورعا رەنجي قاراپ.- بالاداي باپتاساڭ ءبۇيتىپ بىتپەيدى. استە، قاراماعان نارسە جاقسى وسەدى.- ول قازاق اراسىنا كەڭ تاراپ، باۋىرعا جابىسقان وتتەي بىتە قايناسىپ كەتكەن قاعيدانى وسى قازىر عانا، تۋرا اپان باسىندا ويلاپ تاۋىپ، العاش جاريالاپ تۇرعانداي كەۋدەسىن كەرەناۋ كوتەرىپ قويدى. ءوزىنىڭ ورنىنا بيۋللەتەن-دە جۇرگەن كۇيەۋىن جىبەرگەندىكتەن ول دا بۇگىن ۇيدە دەمالىپ جاتقان-دى.
ونىمەن نە ايتقىڭ كەپ تۇر؟ ءبارىن بەتىمەن جىبەرۋ كەرەك دەمەكپىسىڭ؟- دەدى كومباين پاركىنىڭ كۇزەتشىسى پىكان سوزگە ارالاسىپ.
ءيا،- دەپ كىجىنە جاۋاپ قاتتى زۆەنوۆود.- ءبارىن بەتىمەن جىبەرگىم كەپ تۇر. ءبارى بارسىن دا، سەنىڭ كۇزەتىپ جۇرگەن جوق پاركىڭنىڭ تاس-تالقانىن شىعارسىن.
كۇزەتشى ويلاماعان جەردەن سوققى الىپ قالدى. ونىڭ قورىپ جۇرگەن كومباين پاركىنىڭ جوق ەكەنى راس بولاتىن. اسپان اينالعان شىلدەدە دەنى ساۋ كومباين پاركتە تۇرا ما، ءبارىنىڭ دالا»كەزىپ«كەتكەنى قاشا-ا-ان. پاركتەگى كومباين تاراعان سوڭ كولحوز پىكاندى باسقا جۇمىسقا»پايدالانباق«بولعاندا، بۇل اۋىر تىرشىلىككە ارالاسقىسى كەلمەي اۋدانداعى ناعاشىسىنا بارىپ قايتقان-دى. اۋدانداعى ناعاشىسى اۋىلعا زۆونداعان. سونىمەن، پىكاننىڭ جوق كومبايگا پاركىنىڭ كۇزەتشىسى بوپ ىستەپ جۇرگەنى راس ەدى. قازىرگى ەرىككەن جۇرت ءسوز قىلماس ءۇشىن ول تۇندە-تۇندە كومباين پاركىنىڭ ورنىنداعى اشىق الاڭعا بارىپ ءبىر-ەكى رەت مىلتىق اتىپ قويىپ جۇرگەن. پىكان ۇيىندە جاتىپ-اق سىرتتاعى جۇرتتىڭ پىش-پىش ءسوزىن ەستيتىن. ءبىراق ءدال مۇنداي توتەسىنەن كەلگەن اشىق سوققىنى ويدا جوقتا، قارعىس اتقىر پوميدور ءوسىپ تۇرعان اپان باسىندا الارمىن دەپ استە ويلاماعان ەدى. كەز كەلگەن كەلەسى ءسوز ءوز پايداسىنا شەشىلمەيتىنىن ىشتەي تۇسىنگەن ول ءۇنسىز قالدى.»سالاۋاتتىلىق قوعامىنىڭ«پرەدسەداتەلى، زاۆكلۋب نامەتاي باسقا تاقىرىپتا جاڭا ءسوز باستاعاندا يىعىنان ديىرمەن تۇسكەن-دەي جەڭىل كۇرسىنىپ قويدى.
-مۇنىڭ سورتى قانداي ەكەن ءوزى؟- دەدى ول وزگەلەردەن گورى پايىمدىلىق تانىتىپ. سول سول-اق ەكەن اركىم پوميدور سورتى جونىندە تۇس-تۇستان ءوز بىلگەنن ايتىپ جامىراي جونەلدى.
استرا حاندىق،- دەدى بىرەۋى.
جوق،»وگىز جۇرەك«،- دەدى ەكىنشىسى.
قايداعى»وگىز جۇرەك؟«قىتاي سورتى ەمەس پە،- دەدى ءۇشىنشى ادام.
قىتاي سورتى كەسەدەي ەمەس تۇيمەدەي بولار ەدى عوي، بۇل سامارقاندىق،- دەپ پىكان قايتا ءتىرىلدى.
قايداعى سامارقاندىق؟ ونداي سورت بولۋشى ما ەدى؟- دەپ زۆەنوۆود قاتتى رەنجىپ قالدى.
مەنىڭشە، بۇل قاندالالىق.
كۇتپەگەن بەيتانىس ەلدىڭ اتىن ەستىگەن جۇرت نە دەرىن بىلمەي توسىلىپ قالدى.
سامارقاندىق دەگەن سورت بولماسا، قاندالالىق دەگەن دە سورت جوق شىعار،- دەپ پىكان ەندى داۋعا ارالاسا باستادى.
- نەگە بولمايدى؟ مىنا تۇرعان سامارقان پوميدور ەككەندە قاندالا ەكپەيدى دەيسىڭ بە؟ بۇدا ءسوز جوق قاندالالىق.
جيىلعان توپتىڭ اراسىندا قىزمەت بابىنان كەلگەندە زۆەيوۆودتان بيىك لاۋازىم جوق ەدى، سوندىقتان بۇل پىكىر تولىق قابىلدانا باستادى. ءبىراق ءبارىنىڭ ويىندا:»قاندالا«دەگەن قانداي ەل؟» دەگەن زاڭدى سۇراق ايەروپورت تۇمانىنداي ايىقپاي تۇرىپ العان ەدى.
-كەشىرىڭىز... قاندالا دەگەندى ەستىمەدىك،- دەدى جاپارحان يپاتشاعا جاسقانا قاراپ.
وسى كەزدە فيزكۋلتۋرا مۇعالىمى جاندارىنان وتە بەردى. 6 «ب» كلاسىندا بۇگىن قاتارىنان ەكى ساعات بويى دەنەشى-نىقتىرۋ ساباعى. مۇعالىم ابدەش بالالاردىڭ ورتاسىنا فۋتبول دوبىن تاستادى دا، «ەكى ساعات بويى وسىلاي ويناي بەرىڭدەر» دەپ جاس ايەلىنىڭ جانىنا جەتۋگە اسىققان. «كان-دالا» دەگەن ەلدىڭ قايدا ەكەنىن ايتىپ بەرە الماعان سوڭ، زۆەنوۆود بىلمەستىگىن اشۋمەن جابۋعا تىرىسىپ داۋىس كوتەرە باستادى.
-نەمەنە، سەن ەستىمەگەن ەكەن دەپ قاندالا دەگەن ەل جەردىڭ استىنا ءتۇسىپ كەتۋى كەرەك پە؟
ولار فيزكۋلتۋرا مۇعالىمىن شاقىرىپ الدى.
قاندالا؟..- دەدى ول دوڭگەلەنىپ تۇرعان جۇرتقا قاراپ.- ونداي ەل جوق.
بار!- دەدى زۆەنوۆود فيزكۋلتۋرا مۇعالىمىنە جاقتىرماي قاراپ. ونىڭ داۋسىنىڭ سەنىمدى شىققانى سونشا، مۇنداي ءۇزىلدى-كەسىلدى پىكىردەن سوڭ قاندالا دەگەن ەل جوق بولسا دا پايدا بولۋعا ءتيىس ەدى.
-ءسىز بار دەسەڭىز امال قانشا، بايعۇس قاندالا دەگەن ەل بولماسا دا بولادى دا،- دەدى مۇعالىم اسا ىزەتتىلىكپەن سىپايى جىميىپ.
زۆەنوۆود دۇيىم جۇرتتىڭ الدىندا ءبىر عانا جالاقىمەن وتىرعان قايداعى ءبىر فيزكۋلتۋرا مۇعالىمىنەن كەكەسىنگە تولى توسقاۋىل العانىنا مەيلىنشە قورلانىپ قالدى. ءبىلىم دارەجەسىنىڭ ساياز ەكەنى تۇككە تۇرمايتىن اپان باسىندا اشكەرە بولعالى كەلە جاتقانىن سەزىپ ول ناقتى تويتارىس بەرۋگە كوشتى.
-قاندالا دەگەن ەل بولا ما، بولماي ما ول ونى سەنەن سۇرامايدى. سەن كىمسىڭ؟ ايدالادا جاتقان فيزكۋلتۋرا مۇعالىمىسىڭ. ەندى سول قاندالانىڭ بولۋ بولماۋى ساعان قاراپ قالدى دەيسىڭ بە؟ سەنىڭ 135 سوم ايلىعىڭنان باسقا نەڭ بار، ونىڭ وتىز بەس سومىنىڭ ءوزى ءبىر اي بۇرىن قوسىلدى. بىلەسىڭ بە، سول وتىز بەس سومدى كىم قوستىرعانىن؟ بىلمەيسىڭ. مەن قوستىرعانمىن، مەنى ءبىلدىڭ بە؟ كوزىڭدى اشىپ قارا بىلاي...
-ءسىز؟.. ءسىز؟ ق-ق-قالاي؟- دەدى مۇعالىم كەكەشتەنىپ.
- «ابدەشتىڭ ۇيلەنۋ تويىنا نە قوسارىمدى بىلمەي تۇرمىن»،- دەپ دەرەكتىرىڭ قينالعان كەزدە مەن بولاتىنمىن ونىڭ ايلىعىن وسىرسەڭىز قايتەدى دەپ اقىل بەرگەن. ەندى ءتۇسىندىڭ بە؟ مەن ايتپاسام جۇرەر ەڭ وسى كەزگە شەيىن ءجۇز سوممەن سۇمەڭدەپ. كۇنىن كورە الماي ءجۇرىپ، «قاندالا دەگەن ەل جوق» دەيدى ماعان بارىپ. قاندالا دەگەن ەلدى بىلمەسەڭ سەن بىلمەيتىن شىعارسىڭ، ءبىز بىلەمىز، بىلتىر عانا سول جاققا ناعاشى اعام بارىپ قايتقان.
مۇعالىم ابدەشتىڭ كوزى شەكەسىنە شىعىپ كەتتى. يپاتشانىڭ نوسەردەي سابالاعان ءسوزى ءسال سايابىرسىعان كەزدە ازداپ ەسىن جيىپ:
-ءبىراق... مەنىڭ جالاقىمنىڭ... قاندالاعا قانداي قاتىسى بار؟- دەدى ىزاعا تۇنشىعىپ.
-بار! جالاقىنىڭ بارىنە قاتىسى بار!
مۇعالىم كويلەگىنىڭ تۇيمەسىن اعىتىپ، جاعاعا شىعىپ قالعان بالىقتاي اۋزىن اشىپ ەكى-ءۇش رەت قاربىتىپ اپتاپ جۇتتى.
-دەگەنمەن... ءبارى ءبىر... مەنىڭ جالاقىم مەن كانادا-نىڭ اراسىندا ەشقانداي بايلانىس جوق. بولۋى مۇمكىن ەمەس. مۇمكىن ەمەس.- مۇعالىم قويانشىق ۇستاعان ادامداي قالشىلداپ كەتتى.
-نەمە-نە؟.. كانادا؟- دەدى زۆەنوۆود قاراڭعىدا سويلەسىپ تۇرعانداي وعان ۇڭىلە قاراپ.
-ءيا، كانادا... كانادا. قاندالا دەگەن ەل جوق. ناگاشى اعاڭىز تۇگىل وعان اكەڭىز دە بارا المايدى. ءتىپتى، ءسىز دە بارا المايسىز، ويتكەنى ونداي ەل جوق. امال قانشا، ءومىر زاڭى سولاي قۇرىلعان - جوق نارسەگە بارا المايسىز. ەشقاشان!
مۇعالىمنىڭ ىزاعا بۋلىعىپ، جىلارمان حالدە قالتىراپ سويلەپ تۇرعانىن كورگەن يپاتشا ونى كەنەت اياپ كەتتى دە، قارسى داۋ ايتپادى. ونىڭ ۇستىنە، كۇنى بويى بۇل «قاڭدالا دەپ قاقساپ تۇرعاندا جاق اشپاعان اپان باسىنداعى شەڭبەر»كانادا«دەگەن ءسوزدى ەستىگەن كەزدە»ءيا، ءيا«، ونداي ەلدىڭ بولۋى مۇمكىن» دەپ شۋ ەتە ءتۇسۋى ونىڭ ءارى مىسىن باسىپ، ءارى ىزاسىن قوزدىرىپ كەتتى. «ساتقىندار،- دەدى ىشتەي يپاتشا ىزالانىپ.- ساتقىندار. وسىلارعا عوي مەن تابەل تولتىرماسام باياعىدا اشتان ولەر ەدى. باياعىدا! جاقسىلىقتى بىلمەيتىن وڭباعاندار وڭشەڭ.»كوپشىلىك، كوپشىلىك«دەپ ابدەن ەسىرتىپ جىبەردى وسىلاردى. بۇلاردىڭ قاي جەرى كوپشىلىك؟ اناۋ تۇرعان قالقاڭ قۇلاق پا، الدە ءتورتىنشى كلاستا ءۇش جىل وتىرعان ميعۇلا مىنا ماقۇلىق پا، الدە تۇستە قارنى تويسا، كەشكى اسىن ويلامايتىن انا شەتتەگى كەششە مە؟ بۇلاردى ءبىر جەرگە جينالعاندىقتان كوپشىلىك دەپ اتاي بەرۋگە بولا ما ەكەن؟ ءبارى اۋمەسەر ساتقىندار عوي، ساتقىندار! وزدەرى وتپەي جاتىپ بىرەۋدى ساتۋعا قۇمار. باسقا ەش نارسە قولدارىنان كەلمەسە دا ساتۋ قولدارىنان جاقسى كەلەدى. كورمەيسىڭ بە،»ونداي ەلدىڭ بولۋى دا مۇمكىن«دەپ اۋىزدارىنىڭ قيسايا قالۋلارىن. ال بولسىن-اق، سوندا نەمەنە، مىندەتتى تۇردە شۋ ەتە قالۋ كەرەك پە؟ تىم بولماسا ۇندەمەي-اق قويۋعا بولادى عوي. ساۋاتتى بولا قالۋلارىن تابان استىنان. نادانداردىڭ كوزى اشىلدى دەگەنشە، جارىق دۇنيەنى تۇنەك باستى دەي بەر. ساتقىندار، كەلتىرەرمىن الدارىڭا! كەلەسى ايعا وسى تۇرعان ءبىر دە بىرىڭە تابەل تولتىرماسپىن-اۋ، بالەم.»كانادا«دەگەن ەل بار ما، جوق پا سونان سوڭ سۇراپ كورەيىن، قالاي سايرار ەكەنسىڭدەر سوندا».
-سونىمەن بۇل قانداي سورت بولىپ شىقتى ءوزى؟- دەدى نامەتاي اۋىر ۇنسىزدىكتى بۇزىپ.
يپاتشا وعان الارا قاراپ:
ال سونى بىلگەندە نە بولماق؟ قاتىنىڭ قايتىپ كەلە مە؟- دەدى ءالى ىزادان ايىعا الماي.
كەلەدى،- دەدى نامەتاي يپاتشانى تاڭ قالدىرا وتە سابىرلى جاۋاپ بەرىپ.- كەلگەندە قانداي. وسى پوميدور-دىڭ سورتىن اجىراتقان كۇنى قايتىپ كەلەم دەپ كەتكەن.
مەيلىنشە تۇسىنىكتى. ءبىراق وكىنىشكە وراي، بۇل پوميدوردىڭ سورتىن بىلەتىن ادام جوق.- ول ەكى قولىن ارتىنا ۇستاپ، اپان شەتىنەن الىستاي بەردى.
بوتانيكا مۇعالىمى رامازاندى شاقىرۋ كەرەك،- دەدى توپ ىشىنەن بىرەۋ.
ول ەكى بالاسىن سۇندەتكە وتىرعىزۋ ءۇشىن ارىستاعى حيرۋرگكە الىپ كەتكەن،- دەدى فيزكۋلتۋراشى ابدەش.- بۇل جەتىدە كەلە الماس.
نەمەنە، ءوزىمىزدىڭ وسپان مولدا تاقياسىنا تار كەلىپ پە؟- دەپ نامەتاي قايتا سوزگە ارالاستى.- وسى اۋىلدىڭ بار بالاسى سونىڭ كەزدىگىنەن وتكەن. ءتىپتى، ءوزىن نەگە ويلامايدى ول؟ ءوزى دە سول وسپان مولدانىڭ قولىنان ءوتىپ-اق ايەل الىپ، بالا ءوسىرىپ، ءبىر قورالى جان بولىپ وتىرعان جوق پا؟
بۇل حابار اپان باسىنداعى جۇرتقا جاي تۇسكەندەي اسەر ەتتى. اسىرەسە پىكانگا قاتتى باتتى.
شىرىك!- ەدى ول ەرنى كەزەرىپ.- ءومىر باقي ەكى ادامنىڭ باسى قوسىلعان جەرگە اياق باسپايتىن ارامزا. ۇندەمەي ءجۇرىپ-ءجۇرىپ جىلىستاپ تايىپ تۇرعانىن قاراشى. ەكى بالاسىن جەتەكتەپ. وسپان مولدانىڭ ءۇيىن قالاي عانا اتتاپ ءوتتى دەسەڭشى. جارىقتىق مولدەكەڭنىڭ كەزدىگى بۇكىل اۋىلعا اتام-زاماننان بەرى جاعىپ كەلە جاتقاندا رامازاننىڭ اڭگۇدىك ەكى بالاسىنا جاقپاي قالعان ەكەن عوي.- ول ەكى قولىن سەرمەپ ىزالانا سويلەگەنى سونداي اپانعا قۇلاپ بارا جاتقان جەرىنەن جۇرت زورعا ۇستاپ قالدى.
ەل وسىلاي بۇزىلادى،- دەپ ءۇنسىز تۇرعان جاپپارحان اقتىق تۇجىرىم ايتتى.- بۇگىن ول، ەرتەڭ مەن بۇرسىگۇنى سەن... ءوستىپ-وستىپ ءبارىمىز بۇزىلامىز.- «سەن» دەگەن كەزدە ونىڭ كوزى قاڭعىپ ءجۇرىپ پىكانعا ءتۇسىپ كەتىپ ەدى، اناۋ اياق استى ايقۇلاقتانىپ شىعا كەلدى.
نەگە مەن؟- دەدى ول ەكى قۇلاعى ەدىرەيىپ.- نەگە مەن بۇزىلام؟ بۇزىلماق تۇگىل ماعان دەسەڭدەر قيراپ قالىڭدار، وندا مەنىڭ جۇمىسىم قانشا؟ «ءوستىپ-ءوستىپ بۇزىلا بەرەمىز» دەپ ساۋەگەي بولا قاپتى تابان استى. جۇرتتى سەندەر، مىنا سەن سياقتىلار بۇزادى، بىلدىڭ بە، سەن سياقتىلار!..
ول قازاق حالقى بۇگىن قۇرىپ بارا جاتقانداي قالشىلداپ، دىرىلدەپ اۋزىنان تۇكىرىگى شاشىراي سويلەدى.
وسى كەزگە دەيىن اپان باسىنا جينالعان جۇرتتىڭ قاراسى مولايا تۇسكەن بولاتىن. ادامداردىڭ سانى دا، ساپاسى دا، جاس مولشەرى دە، ءار ءتۇرلى بوپ وزگەرگەن. كولحوزبەيمازالىقتى سەزىنىپ، ەسىك-تەرەزەسىن قاراڭعىلاپ جاتقان سالقىن ۇيىنەن شىعىپ، شىجىعان ىستىققا قاراماستان سينتەتيكا سپورت فورماسىمەن وسىندا جاڭا عانا جەتىپ ەدى. شىن اتى بەكتۇر، ءبىراق ول مەكتەپكە بارعان جىلى وسى اۋدانداعى قازاقتار اراسىندا ورىسشا اتالۋ مودا بولدى دا، ول اتىن ۆيكتور دەپ وزگەرتكەن بولاتىن. سول ۆيكتور ۇيىندە وقىمايتىن گازەتتى جۇرتقا قىر كەرسەتۋ ءۇشىن قولىنا ۇستاي شىققان ەدى. ول اپان باسىنا كەلگەندە پىكاننىڭ: «... ەلدى سەن سياقتىلار بۇزادى» دەگەن سوڭعى ءسوزىن ەستىپ قالدى. «كىمدى بۇزادى، نەگە بۇزادى؟» دەگەن ساۋالدارعا كوپشىلىكتەن ءتيىپ-قاشىپ جاۋاپ الىپ بولىسىمەن ول گازەتكە ءۇڭىلىپ تۇرىپ: «سۇندەتكە وتىرعىزۋ دەگەن ءتۇبى توقتالادى، بوسقا داۋرىقپاڭدار» دەپ مۇلدە قيامپۇرىس اڭگىمە باستادى.
-نەمەن، نەمە-نە؟- پىكان وعان ءتونىپ ۇڭىلە قارادى.
-ەرتەڭگى كۇنگە شىنايى قاراۋ كەرەك دەيمىن. ەندى ءجۇز جىلدان سوڭ جەر بەتىندە مۇسىلمان دا، كاپىر دە بولمايدى، ۇلت دەگەن اتىمەن جويىلادى. قازاعىڭ دا قۇريدى.
جۇرت جامىراپ كەتتى. كىمنىڭ نە ايتقانىن ەشقانداي ەلەكتروندى اپپاراتپەن ايىرىپ الۋ مۇمكىن ەمەس ەدى. دەگەنمەن سول ۇلى شۋدىڭ اراسىنان مىنانداي دىبىستار جان-جاققا ەرەكشە ەكپىنمەن ۇشىپ جاتتى.
و، اك... كىم قالادى؟ ناق... شەش... گەيىن... نالەت...
قىزتال... ءوزىڭ قۇرى. ءيت... شوش.. ەسەك... دوراق... ويناست...
تۋعان... وڭىز...
اپان باسىندا كوتەرىلگەن توزاڭ باسىلىپ، تاپىگى سايابىرسىعان شاقتا ۆيكتور:
ماڭىراپ بولدىڭدار ما؟- دەدى گازەتتىڭ كەلەسى بەتىن اۋدارىپ.
بولدىق،- دەدى پىكان قالاي جاۋاپ بەرگەنىن ءوزى دە بايقاماي.
-بولساڭدار بىلاي: ءدال وسىلاي ون جىل بويى ماڭىراساڭدار دا، اۋىلدان بالالاردىڭ كەتكەنى كەتكەن. پىكان مەن يپاتشا كەڭىردەگىن جۇلىپ جاتىر ەكەن دەپ ولار ورتا جولدان قايتىپ كەلمەيدى. ال وسپان مولدانىڭ كەزدىگىنە كەلەتىن بولساق... ونىڭ دا قاجەتى بولا قويماس... مەسەلەن، مەن ءوز بالالارىمدى مولداعا دا، دارىگەرگە دە بەرمەيمىن.
-سوندا... نە... قالاي؟- دەدى نامەتاي ءبىر ساۋساعىمەن كەلەسى ساۋساعىن كەسىپ.
ۆيكتور تەرىس قاراپ قولىن سىلتەدى.
ەشقاشان؟
ءيا، ەشقاشان. ولاي جاساماعاندار دا امان-ەسەن جەر باسىپ ءجۇر عوي. قالاي ءجۇر ەششە، بىزدەن بەس ەسە اقىلدى، ون ەسە قۋ.
باعاناعى شۋ قايتا قوزىپ، نەشە ءتۇرلى ۋىتتى سوزدەردىڭ جالعاسى جان-جاققا تاعى ۇشا باستادى.
ەشكىم ارا تۇسپەسە دە داۋ-داماي اقىراماشتىڭ اقابا سۋىنداي وزىنەن-ءوزى باسەڭسىپ، سالدەن سوڭ مۇلدەم تىيىلدى. ءداستۇر مەن ۇلت ماسەلەسىن ءبىرجولا شەشىپ العان جۇرت ەندى تىرشىلىكتىڭ كۇندەلىكتى ۇساق-تۇيەگىنە قايتا ورالىپ، اپان تۇبىنە قايتا ءۇڭىلدى.
پوميدور باعاناعىسىنان دا ءوسىپ، جاپىراعى قويۋلانا تۇسكەن سەكىلدى. كەسەدەي-كەسەدەي قىزىل، قىزعىش جەمىستەر بۇيىرىن بۇرىنعىدان دا جالاناشتاپ، كوك كورپەلەرىنىڭ اراسىنان اپان باسىنداعى كوپ جۇرتقا بادىرايا قاراپ تۇر.
پىكان باستاعان ەكى-ءۇش ادام تۇكىرىگىن جۇتتى. توپ ىشىنەن الدەكىم ءۇن قاتتى:
-نەشە ءتۇپ ءوزى؟
-ۇشەۋ عوي دەيمىن،- دەگەن الدەكىمنىڭ جاۋابى ەستىلدى.
-ءبىر جازدا قانشا كيىلا بەرەر ەكەن؟
-كىم بىلەدى. ءارقايسىسى ەكى كيىلادەن بەرگەندە ۇشەۋىنەن التى-جەتى كبىلا ءتۇسىپ قالار.
ماسەلە سورتىندا عوي،- دەدى پىكان يپاتشاعا قاراپ قويىپ.- سورتىن بىلسەك، ءونىمىن دە بىلەر ەدىك.- ول نازا-رىن ۆيكتورعا اۋداردى.- سەن مىنانىڭ سورتىن بىلمەيسىڭ بە، ەي؟- دەدى ونى مۇقاتۋدىڭ ءساتىن قالت جىبەرمەي.
ءيت ءبىلىپ پە؟- دەدى ءالى اشۋى باسىلماعان ۆيكتور داۋىسىن سىلكىپ.
نەگە ءيت بىلەدى، سەن ءبىلۋىڭ كەرەك.
كورىنگەن قوقىر-سوقىردى ساقتاي بەرەتىن مەنىڭ باسىم چەرداك ەمەس.
شىركىن-اي، سول سوزىڭە قاراي باسىڭدى اشىپ كورەر مە ەدى،- دەدى پىكان.
-ءيا، نە تابار ەڭ؟
-ميدان باسقانىڭ ءبارى تابىلار ەدى-اۋ. ايتالىق سپي-سات ەتىلگەن شاڭگى، كانكي، ماتراس، ءالىمپيكە...- پىكان كەنەت اسپانعا كاراپ قارقىلداي كۇلدى.
ۆيكتور شارت سىندى.
-ءاي، اسپانعا قاراپ نەگە كۇلەسىڭ؟ نەمەنە، الباستىنىڭ استىن كورىپ تۇرسىڭ با؟
قالقيىپ، كوزى ەجىرەيىپ، ەرنى سالپيىپ، مۇرنى شۋىلداپ ۆيكتورعا كاراي جىلجي باستادى.
- ۆيكتور ونى اسپاي-ساسپاي قارسى الاتىندىعىن ءبىلدىرىپ.
ابدەشتىڭ جامان تامىنىڭ ار جاعىنان وسپان مولدا قىلت ەتىپ ەسەكپەن شىعا كەلمەگەندە، بۇل ەرەگىستىڭ اياعى نەمەن بىتەرىن ايتۋدىڭ ءوزى قيىن بولار ەدى. الىستان ءيت كورگەن مىسىقتاي جۇرت تىنا قالدى. وسپان مولدا جيىلعان توپقا اۋەلگى كەزدە ونشا ءمان بەرمەپ ەدى، ولاردىڭ الدەنەگە تولقىپ، دۇرلىگىپ جاتقانىن كورىپ، ەسەگىنىڭ نوقتاسىن تارتتى. ونىڭ قاسىنا يپاتشا جەتىپ باردى. جەتىپ باردى دا، ەكى قولىن جان-جاعىنا ەرسىلى-قارسىلى سەرمەپ بولعان وقيعالاردى بايانداپ شىقتى. يپاتشانىڭ ايىرداي قولى تىنىش تاپقاندا وسپان مولدانىڭ ەسەگى اپان جاققا قاراي اياڭدادى. اپان باسىنداعى جۇرت ءۇشىن مولدەكەڭنىڭ بەرى بۇرىلۋى ناپولەوننىڭ پاريجدى تاستاپ، ارىسقا كوشىپ كەلە جاتقانىنداي ەرەكشە اسەر ەتتى.
وسەكەڭ جۇرتتى قاق جارىپ اپان ەرنەۋىنە جەتىپ توقتادى دا، ونىڭ تۇبىنە ءۇڭىلدى. ءۇڭىلىپ ۇزاق تۇردى. ۇزاق تۇردى دا: «قۇدانىڭ قۇدىرەتى» دەدى كۇبىرلەپ. اڭگىمەنىڭ پوميدور جايلى ەكەنىن، ول كىسىنىڭ مۇنىمەن مۇلدە شارۋاسى جوق ەكەنىنە كوزى جەتكەن ۆيكتور تەرەڭ ءبىر دەمالىپ، جۇرت قاتارىنا كەپ تۇردى.
پوميدوردىڭ قانداي سورت ەكەنىن ەشكىم اجىراتا المادى، ءتىپتى، مولدەكەڭ دە بىلمەيتىن بوپ شىقتى. «مولدەكەڭ دە بىلمەيتىن بوپ شىقتى» دەۋ ءۇشىن دە نەگىز بار ەدى. ويتكەنى، بۇل كىسى انادان تۋعاندا باسىنا ءدال قازىرگىدەي سالدە وراپ تۋعان جوق، وسى اۋىلدىڭ بارلىق ادامى سەكىلدى ءبىر جاپىراق قىزىلشاقا بوپ دۇنيەگە كەلىپ، ءتاي-ءتاي باسىپ، بالالىق قۇرىپ، ونان سوڭ وقۋعا تالپنىپ، ول نيەتى جۇزەگە اسىپ تەكنيكۋم ءبىتىردى، ءسويتىپ، پەنسياعا شىققانشا الىس بولىمشەدە قاتارداعى قاراپايىم دا مومىن اگرونومدىق جۇمىس اتقاردى. ونىڭ بۇل قىزمەتىن اپان باسىنداعىلاردىڭ ءبىرى ءبىلىپ، ءبىرى بىلمەۋى مۇمكىن. ءدال وسى جولى ول ءوزىنىڭ ارىپتەسى، حالىقارالىق تىلمەن ايتقاندا - كوللەگاسى، كورشى كولحوزدىڭ بۇرىنعى پارتورگى، ەكى جىلدان بەرگى مولداسى كادەشتىڭ كوڭىلىن سۇراپ، قايتىپ كەلە جاتقان بەتى ەدى.
-قانداي سورت بولسا، ونداي سورت بولسىن، شورتۋ، بۇل مۇندا قايدان كەلدى، سونى ايتىڭىزشى،- دەپ پىكان بۇرىنعى اگرونومعا تەلمىرە قارادى. سول سول-اق ەكەن جۇرت گۋ ەتە ءتۇستى. «سونى دا بىلمەيسىڭ بە؟»، «سوعان دا ميىڭ جەتپەدى مە؟» دەگەن سياقتى تولىپ جاتقان مۇقاتۋلار وعان جان-جاقتان جاڭبىرداي جاۋدى. سۇراق وزىنە ارنالىپ بەرىلگەن سوڭ مولدەكەڭ وعان كوزىنىڭ استىمەن قارادى دا، يپاتشاعا يەك قاعىپ:
-مىنا قۇدايدىڭ قۇلىنا ءالى تۇسىندىرمەگەنسىڭدەر مە؟- دەدى.
جۇرت جان-جاقتان جابىلىپ، وعان تۇسىندىرە باستادى. «سولاي دا سولاي. شۇقىرعا پومۆيدور قايدان كەلۋشى ەدى، تۇزگە شىققان اداممەن بىرگە كەلەدى ال ادام مۇندا نەگە كەلەدى، كەلگەندە نە ىستەيدى؟»، تاعى تاعىلار جايلى ەگجەي-تەگجەيلى ايتىپ شىقتى. پىكان ءمان-جايدى يپاتشانىڭ اۋزىنان تىڭداپ، ۇعىپ بولعان سوڭ ماڭقيىپ ءبىراز تۇردى دا: «تفۋ!» دەپ جەرگە ءبىر تۇكىردى.
جۇرت ونىڭ بۇل قىلىعىن تاعى تەرىسكە شىعارىپ بەردى.
«سولاي دا سولاي. داننەن شىققان ءدام ارام بولمايدى».
فيزكۋلتۋرا مۇعالىمى مەن سپورت سەكسياسىنىڭ جەتەكشىسى بۇل ويدى پىكانعا جەتە ءتۇسىندىرىپ بەردى.
-راس پا وسىلاردىڭ ايتىپ تۇرعانى؟- دەپ ول وسپان مولداعا اقتىق ساۋال تاستادى.- وسىنداي دا وسىنداي جاعدايدا اپانعا تۇسكەن وسىمدىكتىڭ جەمىسىن جەۋگە بولا ما؟ جەي قالعان كۇندە ادام كۇناهار بولماي ما؟
مولدەكەڭ اپانعا ءۇڭىلىپ ۇزاق تۇردى. سول جاقتان الدەقانداي ءبىر جاۋاپ تاپقانداي وقىس باسىن كوتەردى دە:
-بۇل ساۋالدارىڭىزعا ەرتەڭ ازاندا جاۋاپ بەرىلەدى،- دەدى. سونى ايتۋى مۇڭ ەكەن، ءدال وسىنى كۇتىپ تۇرعانداي كوك ەسەك تە ۇيرەنشىكتى ءۇي جاعىنا قاراي قوزعالا بەردى. فيزكۋلتۋرا مۇعالىمى بايەك بوپ مولدەكەڭنىڭ ەسەگىن نوقتاسىنان جەتەلەپ جولعا ساپ جىبەردى.
بۇل كەزگە دەيىن اپان باسىنا اۋىلدىڭ جارتىسىنا جۋىعى جينالىپ ۇلگەرگەن-دى بۇكىل اۋىل جۇمىستا دەپ ويلاعان جوق كومبايىن پاركىنىڭ قاراۋىلى پىكان ادامدار-دىڭ ءبارى ءوزى سياقتى ۇيلەرىنەن تابىلعانىنا قايران قالدى. تاڭەرتەڭگىلىك وسى ادامداردىڭ كوبىسى جۇمىسقا كەتىپ بارا جاتقانىن ول ءوز كوزىمەن كورگەن، ءبىراق ولار قاشان جانە قاي جولمەن ۇيلەرىنە قايتىپ كەلگەندەرىنە باسى جەتپەي دال.
ءسويتىپ، اپانداعى پوميدوردىڭ قاڭداي سورت ەكەنىن اۋىل بوپ تاپپاي قويدى. ارىستاعى ەمحانادان ەرتە ورالعان بوتانيكا مۇعالىمى مەن كولحوزداعى بۇكىل اگرونوم بىتكەن جابىلا زەرتتەگەنمەن ونى ەشكىم اجىراتا المادى. «ءۇي سىرتىنداگى شۇڭقىردا وسكەن پاميدوردى جەۋگە بولاما؟ بولماي ما؟» بۇل سۇراق تا كوپكە دەيىن شەشىمىن تاپپادى. بۇل ارالىقتا ىلعال قورەگى مول اپان ىشىندەگى پوميدور تولىقسىپ پىسىپ، اۋىلداگى بالا بىتكەننىڭ، ءتىپتى، ەرەسەك-تەرىنىڭ دە كوزىنىڭ جاۋىن الىپ ءبىتتى. مۇنداي جاعدايدا ءوسىپ تۇرعان جەمىستى جەۋگە بولا ما، بولماي ما دەگەن سۇراققا ەرتەڭ جاۋاپ بەرەمىن دەپ كەتكەن وسپان مولدا دا ءۇنسىز جاتىر.
جوك كومباين پاركىينىڭ قاراۋىلى پىكان تۇندەلەتىپ اپان باسىنا تالاي رەت كەلدى، ءبىراق بارىندە دە پوميدوردى ءۇزىپ الۋعا باتىلى جەتپەدى.
كەلەسى جەتىدە، بۇل جولى كەشكى سالقىن كەزىندە، پوميدور ماڭىنا ون شاقتى ادام تاعى جينالدى. سول كەزدە بارىپ ولار ەڭ شەتتە تۇرعان، ەڭ قىزىل، ەڭ ۇلكەن ەكى پوميدوردىن جۇلىنىپ الىنعانىن كورىپ، ءبىر-بىرىنە تاڭ-تاماشا بوپ قاراستى. جينالعاندار ونى كىم الۋى مۇمكىن ەكەندىگى جايلى كۇدىكتەرىن ايتا باستادى. وسى اۋىلداعى ادامداردىڭ مىنەزى-قۇلقى مەن جاقىن ماڭداعى قىلىقتارىن تارازىلاي كەلىپ پوميدوردى جۇلعان پىكان، سەبەبى، سول كەزدە ونىڭ اپان باسىنا وڭاشا كەلۋى ابدەن ىقتيمال دەپ جورامالداستى. جورامال اپان باسىندا، پىكاننىڭ كوزىنشە ايتىلدى.
تابان استىندا داۋ كەتەرىلدى. بۇل داۋدىڭ ۇستىندە اركىمنىڭ كەشە، الدىڭعى كۇنى، ءتىپتى، وتكەن جىلدارى، قالا بەردى، اتا-بابالارى نە ىستەپ، نە قويعاندىعى جايلى ءار تۇرلى تۇسپالدار، بولجامدار مەن ناقتى فاكتىلار ايتىلا باستاپ، اركىم ءوز قانىنىڭ تازالىعى ءۇشىن كەڭىردەك جىرتىپ، بىلگەنىنشە، شاماسىنىڭ كەلگەنىنشە نامىستارىن قورعاۋعا تىرىستى.
ءسويتىپ، اپان ىشىندەگى ءۇش ءتۇپ پوميدور سۇتتەي ۇيىپ وتىرعان شاعىن اۋىلدىڭ شىرقىن بۇزىپ، ءييۋ-قيۋ كۇيگە ءتۇسىردى.
-نەۆادادا يادرولىق قارۋ سىنالىپتى،- دەدى ۆيكتور.- قۋاتتىلىگى 150 كيلو توننا.
جۇرت ۇندەمەدى.
-ءماسساعان،- دەدى ول سالدەن سوڭ.- ءدال وسىنداي قارۋ ءبىزدىڭ سەمەيدە دە جارىلىپتى.
جۇرت وعان كوزىنىڭ استىمەن قاراپ قويدى.
-مۇسىلمان ەلىندە سانا جوق،- دەدى ول قاراپ تۇرماي.- يران مەن يراك كەشەگى ءبىر شايقاستا ءبىر مىڭ ەكى ءجۇز ەلۋ ادام جوعالتىپتى. ولارعا قاشان ەس كىرەر ەكەن.
پىكان شىداي الماي شارت كەتتى.
- ءاي، وتتاماي اۋزىڭدى جاپشى-ەي!- دەدى ول ۆيكتورعا قانتالاعان كوزىمەن ءبىر قاراپ.- نە ىستەرگە بىلمەي جۇرتتىڭ باسى قاتىپ تۇرسا، قايداعىنى ايتىپ قاقساي بەرگەنى نەسى؟
ونىڭ پىكىرىنە جۇرتتىڭ ءبارى قوسىلدى. دەگەنمەن، ۆيكتوردىڭ كولدەنەڭ ءسوزى اپان باسىنداعى دۋ-دۋ ارازدى ساباسى-نا ءتۇسىرىپ كەتتى. ىزالى توپ تۇس-تۇسقا تاراي باستادى. اركىم وزىنشە جەكە-جەكە كەتتى. ۆيكتور جالعىز قالدى.
ەكى-ءۇش كۇن وتكەن سوڭ اۋىل قايتا دۇرلىكتى. پوميدور ءوسىپ تۇرعان اپاندى تۇندە كەلىپ الدەكىم بۋلدوزەرمەن تىپ-تيپىل ەتىپ تەگىستەپ كەتىپتى. تەگىستەپتى دە، كىشكەنە تاقتايشا قاعىپ قويىپتى.
«تالاحان-186»- پوميدوردىڭ كەش پىسەتىن سورتى. مەيلىنشە ىستىق جەردە ەرتە پىسۋى مۇمكىن. ىلعال مەن قۇنار مول بولسا، ءار تۇپتەن 15-20 كيلوگرامعا دەيىن جەمىس الۋعا بولادى«.
اۋىل ادامدارى ەندى اپاندى كىم تەگىستەگەنى جايلى، تەگىستەگەن كەزدە پوميدوردى تۇگەل جيناپ الدى ما، الدە الماي-اق كومىپ تاستادى ما دەگەن سياقتى اسا ماڭىزدى ماسەلە توڭىرەگىندە باس قاتىرۋعا كىرىستى.
