قۋعىن- سۇرگىن جىلدارى قازىرگى «ەگەمەن قازاقستان» باسىلىمنىڭ 18 رەداكتورىنىڭ 12- ءسى اتىلعان
«ەگەمەن قازاقستان» گازەتىنىڭ بۇگىنگى تاريحي نومەرىندە جاريالانعان «جازىقسىز جازالانعان جۋرناليستەر» ماقالاسىندا وسى تۋرالى تولىق جازىلعان، دەپ حابارلايدى قازاقپارات.
وتكەن عاسىردىڭ العاشقى شيرەگىندە جۇرگىزىلگەن زيالىلاردى قۋدالاۋ ناۋقانى جۋرناليستەردى دە اينالىپ وتكەن جوق. قازاق اقىنى سۇلتانماحمۇت تورايعىروۆ ايتقانداي «قاراڭعى قازاق كوگىنە كۇن بولۋعا» ۇمتىلىپ، الاش ءۇنى «قازاق» گازەتىنىڭ رۋحىندا تاربيەلەنگەن ءبىر بۋىن كەڭەستىك ءداۋىردىڭ العاشقى جىلدارى بارلىعى دەرلىك گازەت- جۋرنال ماڭىنا توپتاستى.
وسىنداي ۇشقىر ويلى، ۇلتشىل تۇلعالار جينالعان ءبىر ۇيا - «ۇشقىن» گازەتى ەدى. العاشقى سانى 1919 -جىلى 17 - جەلتوقسان كۇنى ورىنبوردا جارىق كورگەن بۇل ءۇنپاراقتىڭ ءبىرىنشى رەداكتورى ورال ءوڭىرىنىڭ تۋماسى حالەل ەسەنبايەۆتان باستاپ، 1938 -جىلى گازەت تىزگىنىن قولىنا العان ساقتاعان بايىشيەۆكە دەيىنگى 18 رەداكتوردىڭ 12- ءسى قۋعىن- سۇرگىن جىلدارى جازىقسىز جالا جابىلىپ، اتىلىپ كەتىپتى.
بۇلاردىڭ ىشىندە ەڭ الدىمەن نىساناعا ىلىنگەن 1922- جىلدارى گازەتكە باسشىلىق جاساعان جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ پەن باسىلىمىنىڭ جەتىنشى رەداكتورى ءابدىراحمان بايدىلدين جانە اتاقتى قۇران- قاري فايزوللا يشان «ءىنىمسىڭ جاسىڭ كىشى، جولىڭ ۇلكەن، تارالىپ شوڭ اتادان جايعان وركەن» دەپ ماقتايتىن، جۋرناليستىك جولىن 1920 -جىلى «ۇشقىن» گازەتىندە رەداكسيا القاسىنىڭ مۇشەسى رەتىندە باستاعان احمەتساپا ءجۇسىپ ۇلى.
وعان سەبەپ مىناۋ: 1930 -جىلدىڭ باسىندا ب ك(ب) پ قازاقستان ولكەلىك كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى ف. ي. گولوشەكين ارنايى جيىن اشىپ رەسپۋبليكانىڭ باس باسىلىمى «ەڭبەكشى قازاق» گازەتىن بۇرىنعى الاشورداشىل باعىت ۇستانۋدا، كەرى تارتپا ەسكىشىل، ۇلتشىل «قازاق» گازەتىنىڭ ىزىمەن كەتىپ بارا جاتىر دەگەن ايىقپاس ايىپ تاقتى. بارلىق پالە وسى ايىپتان باستالعان سياقتى. بۇعان دالەل اتالمىش تاقىرىپ بويىنشا زەرتتەۋ جاساعان قالامگەر تىلەكقابىل بورانعالي ۇلى، قازاقتىڭ زيالى جۋرنالشىلارىنا قارسى قۋعىن- سۇرگىن 1930 -جىلدىڭ 21 - ءساۋىر كۇنى باستالدى دەگەن دەرەكتى العا تارتادى ويتكەنى وسى كۇنى ماسكەۋدىڭ بۋتىركاسىندا جوعارىداعى ءۇش ارىس احمەتساپا ءجۇسىپوۆ، ءابدىراحمان بايدىلدين، جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ وپات بولدى.
ءسوزىمىزدىڭ باسىندا 1919-1938 -جىلدارى گازەت باسقارعان 18 رەداكتوردىڭ 12- ءسى اتىلدى دەگەندى ايتتىق. بۇلار كىمدەر؟ اۋەلگىسىنەن باستاساق، تۇڭعىش رەداكتور حالەل ەسەنبايەۆ 1938 -جىلى اتىلسا، ودان كەيىنگىلەر - ج. ايماۋىتوۆ، ءا. ءبايدىلدين، ب. مايلين، س. سەيفۋللين، م. جولدىبايەۆ، ت. رىسقۇلوۆ، و. جاندوسوۆ، و. يسايەۆ، ع. توعجانوۆ، ا. مۋسين، ج. ءسادۋاقاسوۆتار دا العاشقى رەداكتوردىڭ تاعدىرىن قۇشىپتى.
ال باسىلىم تاريحىندا ءۇشىنشى رەداكتور رەتىندە اتى اتالىپ جۇرگەن ءھام 1919 -جىلى جارىق كورگەن گازەتتىڭ العاشقى ءنومىرى وسى ادامنىڭ ارناۋ ولەڭىمەن اشىلعان، ليريك اقىن بەرنياز كۇلەيەۆ 1923 -جىلى 29 - قاڭتار كۇنى ءوز اجالىنان ولمەگەندە ول دا اتىلارى حاق ەدى.
1925 -جىلدىڭ مامىر ايىندا رەسپۋبليكا استاناسى ورىنبوردان قىزىلورداعا قونىس اۋدارۋىنا بايلانىستى «ەڭبەكشى قازاق» (بۇرىنعى «ۇشقىن» ) گازەتىن سىر بويىنا بۇيدالاپ جەتكىزگەن گازەتتىڭ ءتورتىنشى رەداكتورى سماعۇل ءسادۋاقاسوۆ شە؟ بۇل ارىس 1933 -جىلى تەمىر جول اپاتىنا ۇشىراماعاندا ءبارى ءبىر قىزىل سۇرگىدەن امان وتپەس ەدى. تۇلعانىڭ ءومىر تاريحىن تەرەڭ زەرتتەگەن الاشتانۋشى- اكادەميك ديحان قامزابەك ۇلى: «س. ءسادۋاقاسوۆ «ماسكەۋ- دونباس تەمىر جولى قۇرىلىسىندا ۋلاندى» دەگەن رەسمي مالىمەت بار. ءبىراق بۇعان جۇبايى، تۋىسقاندارى سەنگەن ەمەس. ول - باستاپقى رەپرەسسيا قۇربانى. 1930-1931 -جىلدان ن ك ۆ د جانە سوعان قاتىسى بار پارتيا قۇرىلىمدارى (ەجوۆ، شكيرياتوۆ ت. ب. ) ورتالىق پەن رەسپۋبليكالارعا ىقپالى بار تۇلعالاردى ەسەبىن تاۋىپ، ءتۇرلى امالمەن ولتىرە باستاعان بولاتىن» دەيدى. وسىعان قاراعاندا بۇل ادام دا قىزىلدار قۇربانى ەكەنى انىق.
قىسقاسى، قاندى قاساپ جىلدارى گازەت باسشىلارىنان ءتىرى قالعانى ءتورت ادام. ولار - ت. سافيەۆ، م. اۋەزوۆ، ع. مۇسىرەپوۆ جانە ج. ارىستانوۆ. بۇلاردىڭ جانى قالعانىمەن ءتانى قۋعىن- سۇرگىننەن كوز اشپاپتى. مىسالى، گازەتتىڭ ەكىنشى رەداكتورى ءتاميمدار سافييەۆ تۋرالى زەرتتەۋشى ت. بورانعالي ۇلى 1921 -جىلعى ءبىر قۇجاتتا «ت. سافيەۆ ۇلتشىلدىقتىڭ تۇرپايى ءتۇرىن كورسەتە ءجۇرىپ، پارتيالىق جۇمىستا بەلسەندىلىك تانىتپادى» دەگەن سىلتاۋمەن جازا جۇكتەگەن دەيدى. ياعني، قۋدالاۋعا تۇسكەن ت. سافييەۆ بوي جاسىرۋ ءۇشىن قاراقالپاق اينالىپ ماسكەۋ اسىپ، اقىرى سول جاقتا 1970 -جىلدارى دۇنيەدەن ءوتىپتى.
قۋعىن- سۇرگىن جىلدارى «سوتسياليستىك قازاقستان» گازەتىندە ءبولىم مەڭگەرۋشىسىنىڭ ورىنباسارى قىزمەتىن اتقارعان بەلگىلى ولكەتانۋشى- جازۋشى جايىق بەكتۇروۆ ءوزىنىڭ ەستەلىگىندە: «1938 -جىلدىڭ باسى. ساكەننىڭ، سماعۇلدىڭ، ءىلياستىڭ، تۇراردىڭ، بەيىمبەتتىڭ، جانايداردىڭ، عابباستىڭ، ايتىكەننىڭ كوزدەرى قۇرىعانمەن، ءبىر كەزدە سولار وتىرعان كرەسلولاردا ابزال اعالاردىڭ بەينە- بەلەستەرى كوز الدىمىزدا سايراپ تۇردى... قاباعىمىز اشىلمايدى. 1938 - جىلدىڭ قىسىندا گازەتتىڭ ورىنباسارى سۇلتان لەپەسوۆ پەن سىنشى قۇلمىرزا وتەپوۆ كوزدەن تاسا بولدى. كوكتەمدە ج. ارىستانوۆ، كەيىنىرەك اسا العىر ءبىلىمدى ازامات امانجان سارسەنوۆ جانە مەن تۇتقىندالدىق» دەپ جوعارىدا ءتىرى قالعان تورتتىكتىڭ ءبىرى جۇسىپبەك ارىستانوۆتىڭ دا قۋدالانعانى جايلى دەرەك كەلتىرەدى.
«تۇيەنى جەل شايقاسا، ەشكىنى اسپاننان ىزدە» دەگەندەي، باسىلىم باسشىلارى قاندى قاساپتىڭ قىلىشىنا باۋداي قىرقىلىپ جاتقاندا، بىلايعى قاراپايىم گازەت قىزمەتكەرلەرى قالاي امان قالسىن، ولار دا بوراندى كۇنى بۇرشاق سوققان شەگىرتكەدەي جايراعان.
زەرتتەۋشى ت. بورانعالي ۇلىنىڭ «عاسىرعا سىر» اتتى كىتابىندا: «ۇشقىننىڭ» العاشقى رەداكسيا القاسىنىڭ مۇشەسى ءامىرعالي مەڭدەشوۆ 1938 -جىلى 27 - اقپاندا اتىلدى. سول كۇندەرى «ۇشقىندىقتار» مەن «ەڭبەكشى قازاقتىقتاردان» 25 - اقپاندا - تەمىربەك جۇرگەنوۆ، جانايدار ءسادۋاقاسوۆ، ساكەن سەيفۋللين، ايتمۇحامەد مۋسين، عابباس توعجانوۆ، 26 - اقپان كۇنى - ءىلياس جانسۇگىروۆ، بەيىمبەت مايلين، 1 - ناۋرىزدا - وراز جاندوسوۆ، 3 - ناۋرىزدا - حالەل ەسەنبايەۆ، 9- ناۋرىزدا - ءابدىراحمان ايسارين، مۇقان احمەتوۆ قۇربان بولدى» دەپ جازادى. بۇلاردىڭ بارلىعى گازەت قىزمەتكەرى بولعان ادامدار.
قىسقاسى، گازەت 1919-1938 -جىلدارى «ۇشقىن»، «ەڭبەك تۋى»، «ەڭبەكشىل قازاق»، «ەڭبەكشى قازاق»، «سوتسيالدى قازاقستان»، «سوتسياليستىك قازاقستان» اتالعان شاقتاردا رەداكتوردىڭ ورىنباسارى راحىم سۇگىروۆ، ءبولىم مەڭگەرۋشىسى حامزا ابدۋللين، ءابدىراحمان ايسارين، مەنشىكتى ءتىلشى ءمۇتالىپ احمەتوۆ، عازيز يسماعۇلوۆ، فوتوءتىلشى ماكس شوحور، گازەتكە اۆتور بولعان مادەنيەت، عىلىم، ونەر قايراتكەرلەرى تەمىربەك جۇرگەنوۆ، ءنازىر تورەقۇلوۆ، دىنمۇحاممەد ءادىلوۆ، قوڭىرقوجا قوجىقوۆ سەكىلدى ونداعان ارىس وققا بايلاندى.
بۇلاردىڭ سىرتىندا ءار جىلدارى گازەتتە قىزمەت جاساعان قاتارداعى جۋرناليستەر: مەرعالي ەشمۇحامبەتوۆ، عابدول بەكتەنياروۆ، ءامىرحان ەسەنگەلدين، عۇلاما سەبەپوۆ، ءماجيت داۋلەتبەكوۆ، احمەت ەلشىبەكوۆ، عالي بەگاليەۆ، تاۋتان ارىستانبەكوۆ، عابدول بەكتەنياروۆ، مۇستافا قايىپنازاروۆ، ءامىرحان ەسەنگەلدين، ءماجيت داۋلەتبەكوۆ، احمەت ەلشىبەكوۆ، جۇماش ەلەنوۆ، جۇماعالي ورمانبايەۆ، شياپ قوجاحمەتوۆتەرگە ءارتۇرلى جالا جابىلىپ قۋعىندالسا، 1920 جىلى «ۇشقىننىڭ» رەداكسيا القاسىنا مۇشە بولعان حايرەتدين بولعانبايەۆ، شايمەردەن توقجىگىتوۆ، اسفەنديار كەنجين، كەنجەعالي عابدۋللين، تەمىربولات تەلجانوۆ (اتاقتى سۋرەتشى قاناپيا تەلجانوۆتىڭ اكەسى) ت. ب. ازاماتتار اتىلىپ تىنىپتى.
سۋرەتتە: 1929 -جىلى «ەڭبەكشى قازاق» گازەتىنىڭ قىزىلوردادان الماتىعا كوشىپ كەلگەن ۇجىمى بەينەلەنگەن. كەيىن 1937-1938 جىلدارى جازىقسىز جازاعا ۇشىراپ اتىلعان ازاماتتاردىڭ بەت- الپەتى سىزىلىپ تاستالعان.
ماقالا اۆتورى بەكەن قايرات ۇلى