ءشاي ۇستىندەگى اڭگىمە-15-16. مۇحتار شاحانوۆتىڭ ءومىرى جايلى ەسسەدەن ءۇزىندى
«افريكا جاقتا ءبىر تايپا بار. ولار ءۇشىن ەڭ ۇياتتى نارسە، ءبىر- بىرىنە قاراپ تاماق ءىشۋ. ودان وزگە ءىس- ارەكەتتەدىڭ بارلىعى ول تايپا حالقى ءۇشىن قالىپتى جاعداي بولىپ سانالادى. ءتىپتى جۇبايلىق مىندەتتەرىن دە ءتامام جۇرت الدىندا اتقارا بەرەدى» دەدى.
سودان ءبىز ءبىر- بىرىنە قاراپ تاماق ءىشۋدىڭ ولار ءۇشىن نە سەبەپتى ۇياتتى بولاتىندىعىن ءبىراز تالقىلادىق. مۇحاڭ بۇل تاقىرىپتى ودان ءارى ورىستەتىپ: «بىردە سونداي ءبىر تايپانى كورۋدىڭ ءساتى ءتۇستى. ول تايپا حالقى شاعىن لاشىقتاردا تۇرادى ەكەن.
ەگەر الگى لاشىق يەسى ايەلىن ۇيىندە قالدىرىپ، ءوزى ءبىر شارۋامەن سىرتقا شىعىپ كەتسە، ونىڭ لاشىعىنا وزگە ەر ادامنىڭ كىرىپ الۋى پالەندەي ابەس ءىس بولىپ سانالمايدى. تەك لاشىق الدىنا ءوزىنىڭ نايزاسىن شانشىپ قويۋدى ۇمىتپاسا بولدى. قايتىپ كەلگەن لاشىق يەسى شانشۋلى نايزانى كورگەن سوڭ: «و، ۇيدە قوناق بار ەكەن عوي» دەپ ءوز جونىنە كەتەدى ەكەن» دەدى دە: «يارقۇدي، سونداي لاشىققا باس سۇعۋعا قالاي قارايسىڭ؟» دەدى. «ءبىز ونداي لاشىققا باس سۇعا المايتىن شىعامىز» دەدىم مەن. «نەگە؟» دەپ مۇحاڭ تاڭدانىس ءبىلدىردى.
«ەندى، لاشىقتىڭ الدىندا ءسىزدىڭ نايزاڭىز شانشۋلى تۇرسا قالاي كىرەمىز؟!» دەپ اڭگىمەنى ازىلگە بۇردىم. ءبىزدىڭ سوزىمىزگە قۇلاق سالىپ وتىرعان قىزمەتكەلەر دە لاشىق الدىندا شانشۋلى تۇرعان مۇحاڭنىڭ نايزاسىن كوز الدارىنا ەلەستەتىپ، ءماز بولىپ قالدى. مەن ودان ءارى: «مۇحا، ءسىزدىڭ ءبىر يۋكاگير دوسىڭىز بار سياقتى ەدى عوي» دەدىم.
«ءيا، بار. ءوزى جازۋشى. كەزىندە ءبىر رومانىن مىڭباي ىلەسكە اۋدارتقانمىن» دەدى مۇحاڭ. «سول دوسىڭىزدىڭ ۇيىنە قوناق بولدىم» دەگەن سياقتى ەدىڭىز...» مۇحاڭ مەنىڭ اڭگىمەم اۋجايى قايدا بۇرىلىپ بارا جاتقانىن سەزە قويدى. ماعان قاراپ جىميىپ: «سول اۋىلعا مەنىڭ جولىم تۇسپەپ ەدى. ەسىمە جاقسى سالدىڭ. سەنى جىبەرىپ الايىن» دەدى.
سوسىن يۋكاگيرلەرگە قوناق بولۋدان نە سەبەپتى قاشقاقتاپ وتىرعانىمىزدى تۇسىنە قويماعان قىزمەتكەلەرگە قاراتا: «يۋكاگيرەر ۇيىنە كەلگەن قوناققا ايەلىنىڭ قاسىنا توسەك سالىپ بەرەدى. سەبەبى، ولار از ساندى حالىق بولعاندىقتان سولايشا قان تازالىعىن ساقتاۋعا كۇش سالادى» دەدى. «ءبىزدىڭ جەتى اتاعا دەيىن قىز الىسپايتىنىمىز سوندىقتان عوي» دەدى ءبىر قىزمەتكەرىمىز. «وسى جەتى اتاعا دەيىن قىز الىسپاۋ ماسەلەسىن ءبىز كەزىندە شىڭعىس ايتماتوۆ ەكەۋمىز بىرلەسىپ جازعان كىتابىمىزدا كوتەرگەنبىز» دەدى مۇحاڭ. «يۋكاگيرلەر باسىنداعى جاعداي وزبەك حالقىنا دا ءتان. ءبىراق ولار بۇل ماسەلەگە ولار سياقتى باس قاتىرا بەرمەيدى» دەدىم مەن.
«ش. ايتماتوۆ ەكەۋمىزدىڭ بىرلەسىپ جازعان كىتابىمىزعا كەزىندە سول كەزدەگى وزبەكستان پرەزيدەنتى يسلام كاريموۆ قىزىعۋشىلىق تانىتقان. ءتىپتى ول كىسى ءبىزدىڭ كىتابىمىز نەگىزىندە ءوز ەلىندە دە «جەتى اتاعا دەيىن قىز الىسۋعا بولمايدى» دەگەن قاۋلى دا قابىلداعان بولاتىن» دەدى. سودان ءشاي ۇستىندەگى اڭگىمە سوڭى ەشقانداي قاۋلىسىز-اق حان تازالىعىن ساقتاي العان اتالارىمىزدى ماقتاۋمەن تۇيىندەلدى. «قاۋلى-پاۋلى دەمەي-اق مىنا وزبەكتەر دە يۋكاگيرلەردىڭ سالتىن ۇستانا سالماعان ەكەن ءدا» دەپ قويدىم مەن.
باتا جاساۋعا قول جايعان مۇحاڭ مەنىڭ سوڭعى ءسوزىمدى ەستىمەي قالدى. ەستىسە تاعى ءبىر قاناتتى ءسوزدى سارت ەتكىزەر ەدى. مەن ءوز ويىممەن وتىرعاندا مۇحاڭ: «وتىراردا وتىز باب، سايرامدا بار سانسىز باب، ەڭ ۇلكەنى ارىستان باب...» دەپ ارعى- بەرگى ءارۋاقتاردى تىزبەكتەي كەلە: «جۇلدىزدارىڭ شىندىق پەن پاراسات بيىگىندە جارقىراي بەرسىن» دەپ بەت سيپادى.
ءشاي ۇستىندەگى اڭگىمە-16
قىرعىزستاننان شولپون كەلدى. ءيا، سول شولپون. قاسىندا ەكى «ماناسشى» بار. مۇحاڭا سالەم بەرۋگە كەلىپتى. ەرەسەكتەۋىنىڭ ەسىمى - كاميل، كىشىسىنىڭ اتى - ازيز ەكەن.
كاميل ازيزدى «ءوزىمنىڭ شاكىرتىم» دەپ تانىستىردى. ەكەۋى دە ايىر قالپاق كيگەن.
قىرعىز ەكەندىكتەرى كورىنىپ تۇر. مۇحاڭ: «جولشىباي اۋرۋحاناعا سوعىپ، كەشتەۋ كەلەمىن» دەگەن سوڭ، قوناقتاردى ءشايعا شاقىرىپ، اڭگىمەگە تارتتىم.
كاميل: «مۇحاڭ تۇسىمدە ايان بەرىپ، ماعان ءبىر قۇران كىتاپ سىيلاپ ەدى، اللا بۇيىرسا سول كىتاپتى الىپ كەتكەلى كەلدىم» دەدى. بۇرىن «ماناسشىلار» تۋرالى ەستىپ جۇرسەم دە ولار بويىندا پالەندەي ءبىر ەرەكشەلىك بولادى دەپ ويلامايدى ەكەنمىن.
ماناسشىلاردى: «ماناس» جىرىنىڭ ءبىر تاراۋىن جاتتاپ الىپ، سونى ەكى يىقتارىن جۇلىپ جەپ ايتىپ شىعاتىندار عوي» دەپ تۇسىنەتىنمىن. سول ويمەن وتىرىپ: «سوندا «ماناستى» دا ايان ارقىلى ىرلايسىڭدار ما؟» دەدىم. ءجاي، اڭگىمە بولسىن دەپ سۇراي سالدىم.
كاميل: «ارينە، ايان بولماي، بايان بولمايدى» دەدى. «وي، مىنا قىرعىزدىڭ ءسوزى ءىرى عوي» دەدىم ىشتەي. «سوندا ءوزىڭ «ماناستى» قانشا ساعات ىرلايسىڭ؟» دەپ تاعى دا جاتتاندى كەزەكتى سۇراقتى قويدىم. ول: «سەگىز ساعاتتاي ىرلاعانىم بار» دەدى. «ءوزىنىڭ جاتتاۋ قابىلەتى مىقتى ەكەن» دەپ ويلاپ قويدىم دا: «مۇحتار اعا دا كەزىندە ءوز ولەڭدەرىن جەتى-سەگىز ساعات بويى جاتقا ايتاتىن» دەدىم.
كاميل: «ماناسشىلارعا ءوز ولەڭدەرىن جازۋعا تىيىم سالىنادى. ەگەر ولار ءوز شىعارماشىلىعىنا بۇرىلىپ كەتسە، «ماناس» ىرلارى جابىلىپ قالادى» دەدى. ونىڭ نە ايتقىسى كەلگەنىن ونشا قاعا قويعانىم جوق. ءبىراق «ماناسشىلاردىڭ» مەنىڭ ويىمداعىدان ءسال باسقاشالاۋ ادامدار ەكەندىگى تۋرالى باسىمدا ءبىر ساڭىلاۋ پايدا بولا باستادى.
سول ساڭىلاۋدى كەڭەيتكىم كەلىپ: «سوندا قالاي، «ماناستى» ءوز شاما-شارقىڭا قاراي جاتتاپ الدىڭ دەلىك، سول جاتتالعان جىر سەنىڭ جەكە شىعارماشىلىعىڭا قالايشا اسەر ەتپەك؟ ال ەندى «ءوز شىعارماشىلىعىڭمەن اينالىسساڭ، ماناستىڭ ەسىگى جابىلىپ قالادى» دەۋ... ونشا ءتۇشىنبادىم» دەدىم. «ءتۇشىنبادىم» دەگەننىڭ قىرعىزدىڭ ءسوزى ەمەستىگىن كەشتەۋ اڭعاردىم. ءبىراق الگى جابىلىپ قالاتىن ەسىك سىرىن اشۋ ءۇشىن وزبەكشە دە كەرەك بولىپ قالدى ءدا.
ول مەنىڭ كوپ ءتىل بىلەتىندىگىمە ونشا نازار اۋدارا قويعان جوق. ءبىراق وزىمە مەنىڭ «ماناسشىلار» تۋرالى ساۋاتىمنىڭ شامالى ەكەنىن اڭعارىپ قالعانداي بولىپ كورىندى. سول ولقىلىق ورنىن تولتىرعىم كەلىپ: «قازىر ساياقبايداي ماناسشىلار جوق قوي» دەدىم. كاميل: «ارينە» دەپ مەنى قوشتاعانىمەن: «سول ساياقبايدىڭ وزىنە ماناستى ىرلاۋ 60 جاسقا كەلگەندە بارىپ قونعان» دەدى. وسى جەرگە كەلگەندە: «سوندا «ماناسشىلار» دەگەنىمىز كىمدەر؟» دەپ ساۋالدى توتەسىنەن قويدىم.
«بايقايمىن، «ماناس» جىرىن جاتتاپ العانداردىڭ ءبارىن ماناسشىلار قاتارىنا جاتقىزا قويمايتىن سياقتىسىڭ» دەگەنىمدە، كاميل: «ولار ءجاي ارتىستەر عوي» دەدى دە: «ماناسشىلار جىرداعى ءبىر وقيعانىڭ نەگىزگى مازمۇنىنان اۋىتقىماي، سونى وزدەرىنشە ىرلايدى» دەدى.
«سوندا سول وقيعانى سول جەردە سۋىرىپ سالىپ ايتا ما؟» دەدىم مەن. «ءيا، نەگىزى سولاي. الايدا قالىپتاسقان سۇرلەۋ بار عوي. ماناسشى سول سۇرلەۋىنە تۇسكەننەن كەيىن اۋزىنا اللا قانداي ءسوز سالادى، سونى ءوز قالاۋى ىڭعايىنا بۇرماي، ىرلاپ شىعادى» دەگەن كاميلگە: «ءوز قالاۋى ىڭعايىنا بۇرماي» دەگەندى قالاي تۇسىنەمىز؟» دەدىم.
ول: «شىندىقتان اۋىتقىماۋ كەرەك ءتا» دەدى: «ماسەلەن، ساياقبايدىڭ ۇستازى ديحانباي اتامىز ىرلاپ وتىرىپ قىتاي باتىرى قوڭىربايدى قورقاق ەتىپ سۋرەتتەگەندە قوڭىرباي تۇسىندە ايان بەرىپ، ايان بەرگەندە، نايزاسىن يەگىنىڭ استىنا تاقاپ: «سەن تانتىماي، بولعاندى بولعانداي قىلىپ ايت» دەگەن ەكەن.
سونداي-اق، بەلگىلى ءبىر وقيعانى ىرلاعاندا سول شايقاسقا قاتىسقان ءبىر باتىردى ۇمىت قالدىرساڭ، سول باتىر سول ءتۇنى-اق تۇسىڭە كىرىپ: «كەلەسى باياندا ءبىزدى ۇمىتباي قوسىپ قويىڭىز» دەيدى» دەگەن كاميل سوزىنەن كەيىن ەكەۋىنە، ەكەۋىنە عانا ەمەس، بۇكىل «ماناسشىلارعا» دەگەن قۇرمەتىم قايتا وياندى.
قىرعىزداردى ءتىلىم جەتكەنشە ماقتادىم. شىڭعىس ايتماتوۆپەن بىرگە تۇسكەن سۋرەتىمدى كورسەتتىم. قىزا-قىزا كەلە: «ءبىز جاقىن سىيلاستىقتا بولعان ادامدارمىز» دەپ تە جىبەردىم-اۋ دەيمىن. «ءبىز» دەپ مۇحاڭدى ايتىپ جاتىرمىن عوي. ەندى ءوزىمنىڭ دە ءبىر رەت شىقاڭمەن ءشاي ىشكەنىم بار. ءبىر بايقاعانىم، جالپى قىرعىزداردى ماناس رۋحى كوتەرىپ تۇر ەكەن. مىنا «ماناسشىلارى» تۇرعاندا ول رۋحتىڭ ەشقاشان سونبەيتىندىگىنە كوز جەتكىزگەندەي بولدىم.
مۇحاڭ كەلدى. ەكەۋى قولدارىن كەۋدەلەرىنە قويىپ تۇرىپ سالەم بەردى.
كاميل: «قىرعىز بەن قازاق كوكىرەك تۇيىسكەن دوس، قاناتتاس ەل» دەي كەلە: «ءبىز ءسىزدى شىنشىل اقىن رەتىندە جاقسى بىلەمىز. ءسىز شىندىقتى قازىر ايتىپ ءجۇرسىز، باسقالار ونى اللانىڭ الدىنا بارعاندا ايتادى» دەدى. ءازيزدى شامالى ىرلاتتىق.
ول «ماناستى» بىردە كوتەرىپ، بىردە باياۋلاتىپ، بىردە ءتىپتى سىبىرلاپ، ودان قايتا كوتەرىپ، سان قۇبىلتا توكپەلەتتى. ءبىر ءسوزىن دە تۇسىنگەنىم جوق. ءبىراق جىر بىردەن وزىنە باۋراپ الدى. مەنىڭ «ماناسشىلارعا» دەگەن سۇيىسپەنشىلىگىم بۇرىنعىدان دا ارتا ءتۇستى. ونى ەكەۋى دە سەزدى. سودان بولار، ءبىرى - كەۋدەسىنە تاعىپ العان ماناستىڭ، ەكىنشىسى - ش. ايتماتوۆتىڭ زناچەگىن اعىتىپ، ومىراۋىما تاعىپ بەردى.
مۇحاڭ ەكەۋىنە باتاسىن بەرىپ، كىتاپتارى مەن سورەسىندە تۇرعان قۇراندى سىيعا تارتتى. قيماي قوشتاستىق. مەن كولىككە جەتكەنشە كاميلگە تاعى ءبىر-ەكى اڭگىمە ايتقىزىپ ۇلگەردىم. بىردە ماناستىڭ قىتايعا جورىعىن توگىلتىپ وتىرعان ساياقباي: «قاپتاعان قىتاي ماناستى، ورتاعا الىپ قورشايدى» دەگەندە، تىڭداپ وتىرعان جۇرت: «ويپىرماي، جاۋ تىم كوبەيىپ كەتتى-اۋ، ماناس باتىر ولاردان قالاي قۇتىلار ەكەن» دەپ ۋايىم جەپ وتىرعاندا، ساياقبايەكەڭ: «ءبىزدىڭ ماناش سول كەزدە، جاۋعا تامان بارادى، پۋلەمەتتى قولعا الادى، قاپتاپ تۇرعان قىتايدى، قالدىرماي تۇگەل قىرادى» دەپ توكپەلەپ وتىر دەيدى.
سول كەزدە بىرەۋ: «وۋ، ساكە، ماناستىڭ قولىنا پۋلەمەت ۇستاتقانىڭىزعا جول بولسىن» دەسە: «قىرىلعان قىتاي، وندا سەنىڭ نە شارۋاڭ بار» دەيتىن كورىنەدى. بىردە سول ساياقبايدى قازاقتار: «ماناس» جىرىنداعى قازاقتىڭ كوكشە باتىرىنىڭ قىتايدىڭ جولوي باتىرىن جەڭگەن تاراۋىن جىرلاپ بەرىڭىز» دەپ قوناققا شاقىرىپتى.
ساياقباي شەكارا اسىپ جەتسە، مۇندا ونى كۇتىپ وتىرعان ەشكىم جوق دەيدى. ءتىپتى «كەلدىڭ-اۋ»، «كەتتىڭ-اۋ» دەگەن ادام بولماپتى. ايتەۋىر كونسەرتتىك باعدارلاما بويىنشا كەزەگى كەلگەن كەزدە ساحناعا شاقىرىپتى. سول كەزدە ساياقبايەكەڭ: «جولوي باتىر سول كەزدە، اتقا قامشى باسادى، ودان قورقىپ قازاقتار تىراقايلاپ قاشادى. كوكشەنى دە سول كەزدە، جاۋدىڭ مىسى باسادى» دەگەن ىڭعايدا جىرلاي كەلە، قازاقتىڭ كوكشە باتىرىن قىتايدىڭ جولويىنان وڭدىرماي جەڭىلدىرىپتى. سول كەزدە ەسىن جيعان قازاقتار: «ساياقبايەكە، مۇنىڭىز قالاي؟» دەسە، «ساياقبايعا قۇرمەت كورسەتپەسەڭدەر كوكشەلەرىڭ كۇندە جەڭىلەدى» دەگەن ەكەن.
قوناقتاردى كولىكتەرىنە مىنگىزدىم. «بارىمەن بازار دەگەن. وسىعان ريزا بولىڭىزدار. ءبىزدىڭ كوكشەنىڭ مەرەيىن ۇستەم ەتىپ جۇرەرسىزدەر» دەدىم. «ءالباتتا»، «ءالباتتا» دەدى ەكەۋى دە قوسارلانىپ.
شولپون دا قول بۇلعاپ جاتىر. «مۇنداي سايقال بىشكەكتەن كۇندە كەلە بەرمەس» دەگەن ويمەن وزىمشە «تۋىستىق ءراۋىشتا» دەپ شاريعاتىن تۋرالاپ، شولپوندى ءبىر ءسۇيىپ قالدىم. قىرعىزدار مىنگەن كولىك كۇرە جولعا ءتۇستى.