پسيحولوگيالىق 11 ءتۇرلى تاجىريبە

نۇر-سۇلتان. قازاقپارات - ادام مەن ونىڭ جەكە تۇلعاسىنىڭ ەرەكشەلىكتەرى بىرنەشە جۇزدەگەن جىلدار بويى ادامنىڭ كەرەمەت اقىل-ويىن زەرتتەۋدىڭ نىسانى بولىپ كەلەدى.

پسيحولوگيالىق عىلىمنىڭ دامۋى باستالعان كەزەڭنەن باستاپ بۇگىنگى تاڭعا دەيىن ادامدار وسى ءبىر قيىن دا قىزىقتى ىستە وزدەرىنىڭ داعدىلارىن ايتارىلىقتاي دامىتىپ، جاقسارتا الدى. سوندىقتان قازىر ادام پسيحيكاسىنىڭ ەرەكشەلىكتەرى مەن ونىڭ تۇلعاسىن زەرتتەۋدەگى ناقتى مالىمەتتەردى الۋدا ادامدار پسيحولوگياداعى ءارتۇرلى ءادىس-تاسىلدەردى قولدانادى.

تاجىريبەلىك جاعىنان كەڭىنەن پايدالانىلعان ادىستەردىڭ ءبىرى پسيحولوگيالىق تاجىريبەلەر بولىپ تابىلادى.

ءبىز ماڭىزدىلىعى مەن مانىنە قاراي ادامدارعا جاسالعان ەڭ ايگىلى، قىزىقتى، ءتىپتى ادامگەرشىلىككە جات، ادام شوشىرلىق الەۋمەتتىك- پسيحولوگيالىق تاجىريبەلەردەن مىسال كەلتىرمەكپىز. بۇل ماقالانىڭ بارىسىندا ءبىز پسيحولوگيالىق تاجىريبەنىڭ نە ەكەنىن، ونىڭ قانداي ەرەكشەلىكتەرى بار ەكەن تاعى ءبىر رەت ەسكە سالىپ، تاجىريبەلەردىڭ تۇرلەرى مەن سيپاتتامالارىنا قىسقاشا توقتالامىز.

تاجىريبە دەگەن نە؟

پسيحولوگياداعى تاجىريبە - زەرتتەۋشىنىڭ سىنالاتىن ادامنىڭ ارەكەتىنە ارالاسۋ ارقىلى پسيحولوگيالىق مالىمەتتەر الۋ ماقساتىندا ارنايى جاعدايدا وتكىزىلەتىن بەلگىلى ءبىر تاجىريبە. تاجىريبە كەزىندەگى زەرتتەۋشى عالىم-مامان نەمەسە قاراپايىم ادام بولۋى دا مۇمكىن.

تاجىريبەنىڭ نەگىزگى سيپاتتامالارى مەن ەرەكشەلىكتەرى:

- قانداي دا ءبىر اينىمالىنى وزگەرتىپ، جاڭا زاڭدىلىقتاردى انىقتاۋ ءۇشىن جاڭا شارت جاساۋ مۇكىندىگى؛

- ەسەپ نۇكتەسىن تاڭداۋ مۇمكىندىگى؛

- بىرنەشە رەت قايتالاۋ مۇمكىندىگى؛

- تاجىريبەگە باسقا دا پسيحولوگيالىق زەرتتەۋلەر ءادىسىن قوسۋ مۇمكىندىگى: تەست، ساۋالناما، باقىلاۋ جانە ت. ب..

تاجىريبەنىڭ ءوزى بىرنەشە تۇرگە بولىنەدى: زەرتحانالىق، تابيعي، پيلوتاجدىق، اشىق، جاسىرىن، ت. ب.

ەڭ تانىمال پسيحولوگيالىق تاجىريبەلەر

1- حوتورن تاجىريبەسى

2- ميلگرەم تاجىريبەسى

3- ستەنفورد تۇرمە تاجىريبەسى

4- رينگەلمان تاجىريبەسى

5- «مەن جانە باسقالار» تاجىريبەسى

6- «سۇمدىق» تاجىريبە

7- «اۆەرسيا» جوباسى

8- لەنديس تاجىريبەسى

9- بالاقاي البەرت

10- جۇرە پايدا بولعان (جاتتاندى) شاراسىزدىق

11- قىز سياقتى تاربيەلەنگەن ۇل بالا

1 حوتورن تاجىريبەسى

حوتورن تاجىريبەسى دەگەنىمىز 1924-1932 -جىلدار ارالىعىندا امەريكانىڭ حوتورن قالاسىنداعى «Western Electrics» فابريكاسىندا ەلتون مەيونىڭ باسشىلىعىمەن زەرتتەۋشىلەر توبى جۇرگىزگەن الەۋمەتتىك-پسيحولوگيالىق تاجىريبەلەر. بۇل تاجىريبەنى جۇرگىزۋدىڭ العىشارتى فابريكا جۇمىسشىلارىنىڭ ەڭبەك ونىمدىلىگىنىڭ تومەندەپ كەتۋى بولدى.

وسى ماسەلەگە قاتىستى جۇرگىزىلگەن زەرتتەۋلەر مۇنى تۇسىندىرە المادى. ەڭبەك ونىمدىلىگىن كوتەرۋگە فابريكا باسشىلىعى مۇددەلى بولعاندىقتان عالىمدارعا ەركىندىك بەرىلدى. ولاردىڭ ماقساتى جۇمىستىڭ فيزيكالىق جاعدايى مەن جۇمىسشىلاردىڭ تيىمدىلىگى اراسىنداعى تاۋەلدىلىكتى انىقتاۋ ەدى.

ۇزاق زەرتتەۋدەن كەيىن عالىمدار ەڭبەك ونىمدىلىگىنە الەۋمەتتىك جاعداي مەن ەڭ باستىسى، تاجىريبەگە قاتىسۋ بارىسىندا انىقتالعانداي جۇمىسشىنىڭ جۇمىسقا دەگەن قىزىعۋشىلىعىنىڭ پايدا بولۋى اسەر ەتەدى دەگەن قورىتىندىعا كەلدى.

جۇمىسشىلاردان ءبىر توپتى ءبولىپ الىپ، ولارعا عالىمدار مەن باسشىلىق تاراپىنان ەرەكشە كوڭىل ءبولۋدىڭ ءوزى جۇمىسشىنىڭ ەڭبەك تيىمدىلىگىنە وڭ اسەرىن بەرگەن. قىسقاسى، حوتورن تاجىريبەسى كەزىندە حوتورن اسەرى انىقتالدى. ال تاجىريبەنىڭ ءوزى پسيحولوگيالىق زەرتتەۋلەردىڭ عىلىمي ءادىس رەتىندەگى بەدەلىن كوتەردى.

حوتورن تاجىريبەسىنىڭ ناتيجەسىن، سونداي-اق ونىڭ تيىمدىلىگىن بىلگەننەن كەيىن ءبىز ونى ءوز ارەكەتىمىز بەن باسقالاردىڭ ارەكەتىنە وڭ اسەر ەتۋ ارقىلى تاجىريبەدە قولدانا الامىز. اتا-انالار بالالارىنىڭ دامۋىن جاقسارتا الادى، ۇستازدار شاكىرتتەرىنىڭ وقۋ ۇلگەرىمىن كوتەرە الادى، جۇمىس بەرۋشىلەر قىزمەتكەرلەرىنىڭ ناتيجەلىگىن جانە ەڭبەك ونىمدىلىگىن ارتتىرا الادى. ول ءۇشىن بارىنە قانداي دا ءبىر تاجىريبە جۇرگىزىلەدى، ال اتى اتالعان ادامدار - تاجىريبەنىڭ ماڭىزدى قۇراۋشىلارى دەپ مالىمدەۋگە تىرىسۋ كەرەك. ءدال وسى ماقساتتا قانداي دا ءبىر يننوۆاتسيانى ەنگىزۋگە بولادى.

2 ميلگرەم تاجىريبەسى

ميلگرەم تاجىريبەسىن العاش رەت 1963-جىلى امەريكالىق الەۋمەتتىك پسيحولوگ سيپاتتاعان. ونىڭ ماقساتى جۇمىس ماقساتىنا بايلانىستى، ءبىر ادام ەكىنشى ءبىر كىناسىز ادامعا قانشالىقتى قايعى اكەلەتىنىن انىقتاۋ بولدى. تاجىريبەگە قاتىسۋشىلارعا ولاردى جادىداعى اۋرۋدىڭ اسەرىن زەرتتەپ جاتىرمىز دەدى.

ال قاتىسۋشىلار تاجىريبە جاساۋشىنىڭ ءوزى، شىن سىنالۋشى («ۇستاز») جانە باسقا سىنالۋشىنىڭ («شاكىرت») ءرولىن وينايتىن ءارتىس. «شاكىرت» تىزىمدەگى سوزدەردى جاتتاۋ كەرەك بولدى، ال «ۇستاز» - ونىڭ جادىسىن تەكسەرىپ، قاتەلەسكەن سايىن قۋاتىن ارتتىرا وتىرىپ، ەلەكتر رازريادىمەن جازالاۋ كەرەك بولدى.

اۋەلدە ميلگرەم تاجىريبەسى گەرمانيا تۇرعىندارى ناتسيستتىك تەررور كەزىندە كوپتەگەن ادامداردى ولتىرۋگە قالاي قاتىسقانىن انىقتاۋ ءۇشىن كەرەك بولعان. اقىرىندا، تاجىريبە ادامداردىڭ (بۇل جاعدايدا «ۇستازدار») «شاكىرتتى» قيناعانىنا قاراماستان، «جۇمىسىن» اتقارۋدى جالعاستىرۋدى بۇيىرعان باسشىلىققا (زەرتتەۋشى) قارسى شىعا المايتىنى انىق كورىنىس تاپتى. تاجىريبە ناتيجەسىندە ادام تۇيسىگىندە ىشكى قاراما-قايشىلىق پەن ادامگەرشىلىك قيناۋ جاعدايىنا قاراماستان بەدەلدى ادامعا باعىنۋ قاجەتتىلىگى تەرەڭ ورنىعىپ قالعانى انىقتالدى. ميلگرەمنىڭ ءوزى بەدەلدى ادامنىڭ قىسىمىمەن اقىل-ەسى ءبۇتىن ەرەسەكتەردىڭ ءوزى شەكتەن شىعىپ كەتەتىنىن اتاپ وتكەن.

ەگەر ءبىر ساتكە ويلانار بولساق، وندا شىن مانىندە ميلگرەم تاجىريبەسىنىڭ ناتيجەلەرىنەن ەگەر وزىنەن دارەجەسى، مارتەبەسى جانە ت. ب. جوعارى ادام تۇرعان بولسا، ادامنىڭ نە ىستەۋ كەرەگىنە، ءوزىن قالاي ۇستاۋ كەرەگىنە وزدىگىنەن شەشىم قابىلداي المايتىنىن كورەمىز.

ادام پسيحيكاسىندا مۇنداي ەرەكشەلىكتەردىڭ پايدا بولۋى وكىنىشكە وراي ءجيى قايعىلى ناتيجەلەرگە اكەپ سوعادى. بۇل قوعامدى شىنىمەن دامىعان دەپ اتاۋ ءۇشىن ادامدار ءبىر-بىرىمەن باسقا ادامداردىڭ بەدەلى مەن بيلىگى ەمەس، ارى جول سىلتەيتىن اداگەرشىلىكپەن، ەتنيكالىق نورمالارمەن جانە مورالدىك قاعيدالارمەن قارىم-قاتىناس جاساۋعا ۇيرەنۋلەرى كەرەك.

ميلگرەم تاجىريبەسى تۋرالى تولىق اقپارات

3 ستەنفورد تۇرمە تاجىريبەسى

ستەنفورد تۇرمە تاجىريبەسىن 1971-جىلى ستەنفوردتا امەريكالىق پسيحولوگ فيليپپ زيمباردو جۇرگىزدى. وندا ادامنىڭ تۇرمەدەگى قاماققا، بوستاندىعىنىڭ شەكتەلۋىنە رەاكتسياسى جانە ونىڭ تاڭىلعان الەۋمەتتىك رولدەگى ارەكەتىنە اسەرى زەرتتەلدى. قارجىلاندىرۋدى اسكەري جورىق كەزىندەگى جانە ءاتف تۇزەتۋ مەكەمەلەرىندەگى جانجالدىڭ تۋۋ سەبەبىن انىقتاۋ ءۇشىن اقش ءاتف قارجىلاندىردى. تاجىريبە ءۇشىن جارتىسى «تۇتقىن»، ال قالعاندارى - «كۇزەتشى» بولعان ەر ادامدار تاڭداپ الىندى.

«كۇزەتشىلەر» مەن «تۇتقىندارى» رولگە تەز كىرىپ، ويدان جاسالعان تۇرمەدەگى جاعدايدا قيىندىق ورىن الدى. «كۇزەتشىلەردىڭ» ۇشتەن بىرىندە قانىپەزەرلىككە بەيىمدىلىك بايقالىپ، «تۇتقىندار» قاتتى مورالدىق جاراقات الدى. ەكى اپتاعا ەسەپتەلگەن تاجىريبە شەكتەن شىعىپ بارا جاتقاندىقتان التى كۇننەن كەيىن توقتاتىلدى. ستەندفورد تۇرمە تاجىريبەسىن جوعارىدا كەلتىرىلگەن ميلگرەم تاجىريبەسىمەن ءجيى سالىستىرادى.

شىنايى ومىردە مەملەكەتتىك جانە الەۋمەتتىك قولداۋعا يە بولعان قانداي دا ءبىر يدەولوگيا ادامداردى تىم اسەرشىل، بويۇسىنعىش ەتەتىنىن، ال بيلىكتىڭ بەدەلى ادامنىڭ جەكە تۇلعاسى مەن پسيحيكاسىنا قاتتى اسەر ەتەتىنىن كورىپ ءجۇرمىز. ءوزىڭىزدى باقىلاپ كورىڭىز، سوندا ءسىز بەلگىلى ءبىر شارتتار مەن جاعدايلاردىڭ ىشكى جاعدايىڭىزعا قالاي اسەر ەتىپ، ءىس- ارەكەتىڭىزدى ءوزىڭىزدىڭ جەكە ىشكى قاسيەتتەرىڭىزدەن كۇشتىرەك قالىپتاستىراتىنىن بايقايسىز. سىرتقى فاكتورلاردىڭ ىقپالىنا كەتىپ قالماس ءۇشىن قاشان دا وزىڭمەن-ءوزىڭ بولىپ، ءوز قۇندىلىقتارىڭدى ەسكە ءتۇسىرىپ وتىرۋ ماڭىزدى. ال مۇنى تۇراقتى جانە جۇيەلى جاتتىعۋلاردى قاجەت ەتەتىن ءوزىن-ءوزى باقىلاۋ مەن سەزىمتالدىقتىڭ كومەگىمەن عانا جۇزەگە اسىرۋعا بولادى.

4 رينگەلمان تاجىريبەسى

رينگلمان تاجىريبەسى (رينگەلمان اسەرى) ءبىرىنشى رەت 1913-جىلى سيپاتتالىپ، 1927-جىلى فرانتسۋزدىق اۋىلشارۋاشىلىعى ينجەنەرياسى پروفەسسورى ماكسيميليانو رينگەلمان وتكىزدى. بۇل تاجىريبە قىزىعۋشىلىقتان تۋىنداعان بولاتىن. ءبىراق وزدەرى جۇمىس ىستەپ جۇرگەن توپتا ادام سانىنىڭ كوبەيۋۋى ادامداردىڭ ەڭبەك ءونىمدىلىنىڭ ازايۋىنا اسەر ەتەتىن زاڭدىلىقتى انىقتاۋعا كومەكتەستى. تاجىريبە ءۇشىن بەلگىلى ءبىر ءىستى اتقارۋ ءۇشىن ءبىراز ادامدار تاڭداپ الىندى. ءبىرىنشى جاعدايدا اۋىر كوتەرۋ كەرەك بولسا، ەكىنشىسىندە - ارقان تارتۋ كەرەك بولدى.

ءبىر ادام ەڭ كوبى 50 كەلىلىك جۇكتى كوتەرە الدى. سايكەسىنشە، ناتيجە تۋرا پروپورتسيونال ءوسۋ كەرەك بولعاندىقتان، ەكى ادام 100 كەلى جۇكتى كوتەرۋى كەرەك. ءبىراق، اسەر باسقاشا بولدى: ەكى ادام جالعىز ادام %100 كوتەرە العان جۇكتىڭ تەك %93 ىن عانا كوتەرە الدى. ال ادام سانىن سەگىزگە جەتكىزگەن كەزدە، ولار تەك %49 جۇكتى عانا كوتەرە الدى.

ارقان تارتۋ كەزىندە دە سونداي جاعداي ورىن الدى: ادام سانىنىڭ ارتۋى ناتيجە پايىزىن تومەندەتە بەردى. سونىمەن مىناداي قورىتىندىعا كەلۋگە بولادى، ءبىز تەك ءوز كۇشىمىزگە سەنگەن كەزدە عانا، ناتيجەگە جەتۋ ءۇشىن بار كۇشىمىزدى سالامىز.

ال توپ بولىپ جۇمىس ىستەگەن كەزدە، ءبىر- بىرىمىزگە سەنىپ قالاتىن كەزدەر ءجيى كەزدەسەدى. ماسەلە ارەكەتتىڭ ەنجارلىعىندا بولىپ تۇر. ال بۇل ەنجارلىق دەنە كۇشىنىڭ ەمەس، كوبىنەسە الەۋمەتتىك ەنجارلىق بولادى. جالعىز ىستەگەن جۇمىس بىزگە وزىمىزدەن نەعۇرلىم جاقسى ناتيجەگە جەتۋ كەرەك دەگەن رەفلەكس تۋدىرادى. ال توپپەن ىستەگەن كەزدە ناتيجەنىڭ ءمانى سونشالىقتى ماڭىزدى بولمايدى. سوندىقتان، ەگەر سىزگە وتە ماڭىزدى بىرنارسە ىستەۋ كەرەك بولسا، وندا باسقالاردىڭ كومەگىنە سۇيەنبەي، تەك وزىڭىزگە عانا سەنىڭىز. تەك سوندا عانا ءسىز بار كۇشىڭىزدى سالىپ، قالاعان نارسەڭىزگە قول جەتكىزەسىز. ونىڭ ۇستىنە، باسقا ادامدارعا ءبارىبىر عوي.

5 «مەن جانە باسقالار» تاجىريبەسى

«مەن جانە باسقالار» - بۇل بولعان ءىستىڭ بارىسىنا ديكتور پىكىر ايتىپ وتىراتىن بىرنەشە پسيحولوگيالىق تاجىريبەلەردىڭ ءتۇسىرىلىمى كورسەتىلەتىن 1971-جىلعى كەڭەستىك عىلىمي- ايگىلى فيلم. فيلمدەگى تاجىريبەدە اينالاداعى ورتانىڭ ادامعا اسەرى جانە ونىڭ ەسكە ساقتاي الماعان نارسەسىن ويلانۋ قابىلەتى كورىنىس تابادى. تاجىريبەنىڭ بارلىعىن دايىنداپ، وتكىزگەن پسيحولوگ ۆالەريا مۋحينا.

فيلمدە كورسەتىلگەن تاجىريبەلەر:

- «شابۋىل»: سىنالۋشى قولدان جاسالعان شابۋىلدى سيپاتتاپ، شابۋىل جاساعان ادامداردىڭ ەرەكشەلىكتەرىن ەسكە ساقتاپ قالۋ كەرەك بولدى.

- «عالىم الدە كىسى ولتىرگىش»: سىنالۋشى الدىن الا ونى عالىم نەمەسە كىسى ولتىرگىش دەپ ەلەستەتىپ الىپ، ءبىر ادامنىڭ سۋرەتىن كورسەتەدى. قاتىسۋشىلار وسى ادامنىڭ پسيحلوگيالىق پورترەتىن جاساپ شىعۋلارى كەرەك.

- «ەكەۋى دە اق»: قاتىسۋشى- بالالاردىڭ الدىنداعى ۇستەلگە قارا جانە اق پيراميدالار قويىلادى. بالالاردىڭ ۇشەۋى ءتورتىنشىسىنىڭ يلانۋىن تەكسەرىپ، ەكى پيراميدا دا اق ءتۇستى دەپ ايتادى. تاجىريبە ناتيجەسى وتە قىزىق. كەيىنىرەك بۇل تاجىريبە ەرەسەكتەردىڭ قاتىسۋىمەن وتكىزىلدى.

- «ءتاتتى تۇزدى بوتقا» : تارەلكەدەگى بوتقانىڭ تورتتەن ءۇشى ءتاتتى، ال قالعانى - تۇزدى. ءۇش بالاعا بوتقا بەرەدى. ولار ونى ءتاتتى دەيدى. تورتىنشىسىنە تۇزدى بولىگىن بەرەدى. تاپسىرما: ءۇش بالا ءتاتتى دەپ ايتقان كەزدە، تۇزدى بولىگىن جەگەن بالا نە دەپ ايتاتىنىن تەكسەرۋ ارقىلى قوعامدىق پىكىردىڭ ماڭىزدىلىعىن تەكسەرۋ.

- «پورترەتتەر»: قاتىسۋشىلارعا 5 پورترەت كورسەتىپ، ولاردىڭ اراسىندا ءبىر ادامنىڭ ەكى سۋرەتى بار ما، سونى انىقتاۋدى تاپسىرادى. سىناققا كەيىن كەلىپ قوسىلعان ءبىر ادامنان باسقالارى ەكى ءتۇرلى ادامنىڭ سۋرەتىن ءبىر ادامنىڭ سۋرەتى دەپ ايتۋلارى كەرەك. تاجىريبەنىڭ ماقساتى كوپشىلىكتىڭ پىكىرى ءبىر ادامعا قالاي اسەر ەتەتىنىن ءبىلۋ.

- «تير»: وقۋشىلاردىڭ الدىنا ەكى نىسان قويىلادى. ەگەر ول سول جاقتاعىنا اتىپ تۇسىرسە، وندا ءبىر اقشا ءتۇسىپ، ونى ءوزى الا الادى. ال ەگەر وڭ جاقتاعىنى اتسا، ول اقشا سىنىپ قاجەتتىلىگىنە جۇمسالادى. سول جاق نىسانعا وقتىڭ تيگەن كوپ بەلگىلەرى قالعان. وقۋشىنىڭ سىنىپتاستارىنىڭ كوبى سول جاق نىساندى كوزدەگەنىن كورىپ تۇرىپ، قاي نىسانعا اتاتىنىن انىقتاۋ كەرەك.

فيلمدە كەلتىرىلگەن وسىعان ۇقساس كوپتەگەن تاجىريبەلەردىڭ ناتيجەلەرى ادامدار ءۇشىن (بالالار ءۇشىن دە، ەرەسەكتەر ءۇشىن دە) باسقالاردىڭ نە ايتقانى، ولاردىڭ نە ويلاعانى وتە ماڭىزدى ەكەنىن كورسەتتى. ومىردە دە سولاي: باسقا ادامداردىڭ پىكىرى وزىمىزدىكىمەن ۇيلەسپەي جاتسا، ءبىز ءوز پىكىرىمىز بەن ويىمىزدان ءجيى باس تارتامىز. ياعني، ءبىز باسقالاردىڭ ورتاسىندا ءوزىمىزدى جوعالتىپ الامىز. وسى سەبەپتى كوپتەگەن ادامدار ءوز ماقساتتارىنا جەتە المايدى، ارماندارىنان باس تارتادى، قوعام نە دەسە، سونىڭ ىقپالىمەن جۇرەدى. قانداي جاعداي بولماسىن ءوزىڭدى جوعالتپاي، ءوز باسىڭمەن ويلاي ءبىلۋ كەرەك. جاقسى ناتيجە تەك سىزگە عانا قىزمەت كورسەتەدى ەمەس پە؟

ايتپاقشى، 2010-جىلى تۋرا سول تاجىريبەلەرمەن وسى فيلم قايتا تۇسىرىلگەن. قالاساڭىز، وسى ەكى فيلمدى عالامتوردان تاۋىپ، كورە الاسىز.

6 «سۇمدىق» تاجىريبە

بۇل سۇمدىق تاجىريبەنى بالالاردىڭ سەندىرۋگە قانشالىقتى بەيىم ەكەنىن انىقتاۋ ءۇشىن 1939-جىلى ا ق ش پسيحولوگى ۋەندەلل دجونسون مەن ونىڭ كومەكشىسى مەري تيۋدور وتكىزگەن. تاجىريبە ءۇشىن دەۆەنپورت قالاسىنداعى جەتىمدەر ءۇيىنىڭ 22 بالاسى تاڭدالىپ الىندى. ولاردى ەكى توپقا ءبولدى. ءبىرىنشى توپتىڭ بالالارىنا قانداي ادەمى، دۇرىس سويلەيسىڭدەر دەپ ماقتاۋ سوزدەردى كوپ ايتادى. ەكىنشى جارتىسىنا سويلەگەن سوزدەرىڭ قۇرسىن، بەيشارا كەكەشتەر دەپ ايتا بەرەدى.

بۇل سۇمدىق تاجىريبەنىڭ ناتيجەسى دە سۇمدىق بولدى: ەكىنشى توپتاعى سويلەۋىندە ەشقانداي اقاۋ بولماعان كوپ بالادا وسكەن سايىن دامىپ، ءومىر بويىنا كەتكەن كەكەشتىك قالىپتاسىپ كەتتى. تاجىريبەنىڭ ءوزىن دارىگەر دجونسوننىڭ بەدەلىنە نۇقسان كەلمەۋ ءۇشىن قوعامنان ۇزاق ۋاقىت بويى جاسىرىپ كەلدى. ءبىراق، كەيىنىرەك ادامدار ءبارىبىر بۇل تۋرالى ءبىلدى. بۇل تاجىريبەنى كەيىن ناتسيستتەر كونسلاگەر تۇتقىندارىنا دا جۇرگىزدى.

قازىرگى زامان قوعامىنا قاراساق، اتا-انالاردىڭ بالالارىن قالاي تاربيەلەپ وتىرعانىن كورىپ تاڭدانباسقا امالىڭ قالمايدى. ولاردىڭ بالالارىن ۇرسىپ، تىلدەپ، كەكەتىپ، جامان سوزدەر ايتىپ جاتقانىن ءجيى كورۋگە بولادى.

وسىنداي بالالاردان پسيحيكاسى بۇزىلعان، دامۋدا قالىس قالعان ادامداردىڭ ءوسىپ شىعۋىنا تاڭ قالۋعا بولمايدى. بالالارىمىزعا ايتقان ءاربىر ءسوزىمىز، ەگەر ونى ءجيى قايتالاي بەرەتىن بولساق، ۋاقىت وتە كەلە بۇل ولاردىڭ ىشكى جان دۇنيەسىنە جانە تۇلعا بولىپ قالىپتاسۋىنا اسەر ەتەدى. سوندىقتان، بالالارىمىزبەن قارىم-قاتىناس كەزىندە ولارمەن قالاي سويلەسكەنىمىزدى، قانداي سەنىمدىلىك قالىپتاستىرعانىمىزدى جانە قانداي قۇندىلىقتاردى سىڭىرگەنىمىزدى مۇقيات باقىلاپ ءجۇرۋىمىز كەرەك. تەك دۇرىس تاربيە مەن اتا-انانىڭ ناعىز ماحابباتى عانا ءبىزدىڭ ۇلدارىمىز بەن قىزدارىمىزدى اقىلدى ۇرپاق ەتىپ، ەرەسەكتەردىڭ ومىرىنە دايىندىقپەن كەلىپ، سالاۋاتتى قوعامنىڭ سانالى ازاماتتى بولىپ وسۋىنە ىقپال ەتە الادى.

7 «اۆەرسيا» جوباسى

بۇل سۇمدىق جوبا 1970-1989 -جىلدار ارالىعىندا پولكوۆنيك وبري لەۆيننىڭ «باسشىلىعىمەن» و ا ر اسكەرىندە جۇرگىزىلدى. بۇل وڭتۇستىك-افريكالىق اسكەر قاتارىن ءداستۇرلى ەمەس جىنىستىق باعدارى بار ادامداردان تازالاۋعا باعىتتالعان قۇپيا باعدارلاما بولاتىن.

رەسمي مالىمەتتەرگە سۇيەنسەك، تاجىريبە «قاتىسۋشىلارى» سانى مىڭعا جۋىق ادام بولعان. ءبىراق قۇربانداردىڭ ناقتى سانى انىق ەمەس. «جاقسى» ماقساتقا جەتۋ ءۇشىن عالىمدار ەسىرتكى مەن ەلەكتروشوك ەم-شاراسىنان باستاپ حيميالىق دارىلەرمەن كاستراتسيا جاساپ، جىنىسىن اۋىستىرۋعا دەيىن كوپتەگەن ادىستەردى پايدالاندى.

«اۆەرسيا» جوباسى ءساتسىز اياقتالدى: اسكەري ادامداردىڭ جىنىستىق باعدارىن وزگەرتۋ مۇمكىن بولمادى. ال «ءادىستىڭ» ءوزى گوموسەكسۋاليزم مەن ترانسسەكسۋاليزم تۋرالى ەشقانداي عىلىمي مالىمەتتەرگە سۇيەنبەگەن ەدى. بۇل جوبانىڭ كوپتەگەن قۇرباندىقتارى سول بويى قايتادان قالپىنا كەلە المادى. كەيبىرەۋلەرى وزدەرىنە قول سالدى.

ارينە، بۇل جوبا ءداستۇرلى ەمەس جىنىستىق باعدارلانعان ادامدارعا عانا قاتىستى بولدى. ال ەگەر باسقالاردان ەرەكشەلەنىپ تۇرعان ادامدار تۋرالى ايتار بولساق، وندا ءبىز قوعامنىڭ باسقالارعا «ۇقسامايتىن» ادامداردى قابىلداعىسى كەلمەيتىنىن ءجيى بايقايمىز.

ءتىپتى، كىشكەنتاي ەرەكشەلىكتىڭ ءوزى مازاقتاۋدىڭ، جاقتىرماۋدىڭ، تۇسىنبەۋشىلىكتىڭ، ءتىپتى اگرەسسيانىڭ سەبەبى بولۋى مۇمكىن. ءار ادام - وزىندىك ەرەكشەلىكتەرى مەن پسيحيكالىق قاسيەتتەرى بار جەكە تۇلعا. ءار ادامنىڭ جان دۇنيەسى - بۇكىل ءبىر الەم. ءبىزدىڭ ادامدارعا قالاي ءومىر ءسۇرۋىن، قالاي سويلەۋىن، قالاي كيىنۋىن ايتۋعا قاقىمىز جوق. ەگەر ولاردىڭ «وزگەشەلىگى» ومىرگە، قورشاعان ورتانىڭ اماندىعىنا زيان كەلتىرەتىن بولماسا، ونى وزگەرتۋگە تىرىسپاۋىمىز كەرەك. ءبىز ادامداردى جىنىسىنا، ءدىني، ساياسي باعدارىنا قاراماستان تۇرعان بويىندا قابىلداۋىمىز كەرەك. اركىمنىڭ ءوزى بولۋعا قۇقى بار.

8 لەنديس تاجىريبەسى

لەنديس تاجىريبەسىنىڭ «ءجۇزدىڭ كەنەتتەن وزگەرۋى جانە باعىنىشتىلىق» دەگەن دە اتاۋى بار. بۇل تاجىريبەلەردى 1924-جىلى ميننەسوتتا كارين لەنديس جۇرگىزدى. بۇل تاجىريبەنىڭ ماقساتى ەموتسياعا جاۋاپ بەرەتىن بەت بۇلشىقەتتەرىنىڭ جالپى زاڭدىلىعى انىقتاۋ، سونداي-اق وسى ەموتسياعا ءتان ميميكانى ىزدەۋ بولدى. تاجىريبە قاتىسۋشىلارى لەنديستىڭ ستۋدەنتتەرى بولدى.

بەتتەگى ميميكالاردىڭ انىق بايقالۋى ءۇشىن بەتكە ارنايى سىزىقتار سىزىلدى. وسىدان كەيىن ولارعا كۇشتى ەموتسيونالدىڭ كۇيدى تۋدىراتىن بىرنارسە كورسەتىلدى. جەككورىنىش ءۇشىن ستۋدەنتتەر اممياكتى يىسكەدى، راحاتتانۋ ءۇشىن اۋەن تىڭدادى، ت. ب. ءبىراق، سىنالۋشى ەگەۋقۇريىقتىڭ باسىن كەسۋ كەرەك دەگەن سوڭعى تاپسىرماعا ءبارى قارسىلىق تانىتتى. ءبىراق، سوڭىندا ءبارىبىر ىستەدى. تاجىريبە ناتيجەسى بەت الپەتىنىڭ ەشقانداي زاڭدىلىعىن كورسەتپەدى. ەسەسىنە، ادامداردىڭ بەدەلدى ادامنىڭ ىقپالىنا باعىنۋعا قالاي دايىن ەكەنىن، وسى قىسىممەن ادەتتە ىستەمەيتىن نارسەلەرىن دە ىستەي الاتىنىن كورسەتتى.

ومىردە دە سولاي عوي: ءبارى ءوز رەتىمەن، ەش قيىندىقسىز بولىپ جاتقاندا عانا ءبىز وزىمىزگە سەنىمدى بولىپ، ءوز پىكىرىمىز بار جەكە تۇلعا رەتىندە سەزىنەمىز. ءبىراق، كەنەتتەن بىرەۋ قىسىم كورسەتسە، كوپشىلىگىمىز ءوزىمىزدى ۇمىتىپ كەتەمىز. لەنديس تاجىريبەلەرى كەزەكتى رەت ادامنىڭ باسقا ادامنىڭ ىقپالىنا تەز جىعىلىپ، وزدىگىنەن جاۋاپتى، اقىلدى جانە ت. ب ادام بولۋىن توقتاتاتىنىن كورەتتى. ال شىن مانىندە ەشقانداي بەدەلدى ادام ءبىزدى قالاماعان ءىسىمىزدى جاساۋعا ماجبۇرلەي المايدى. ونىڭ ۇستىنە، ەگەر ول ءتىرى جانعا زارار تيگىزەتىن بولسا، ءتىپتى جولاماس ەدى. ەگەر ءار ادام وزىنە ەسەپ بەرىپ جۇرەتىن بولسا، وندا ءبىز الەمدى بۇدان ءارى دامىتىپ، ادامگەرشىلىككە تولتىرىپ، ءومىرىمىزدى جاقسى ءارى جايلى ەتە الار ەدىك.

9 بالاقاي البەرت

«بالاقاي البەرت» نەمەسە «كىشكەنتاي البەرت» دەگەن تاجىريبەنى 1920-جىلى نيۋ-يوركتە، پسيحولوگيانىڭ ەرەكشە باعىتى - بيحيەۆيوريزمنىڭ نەگىزىن سالۋشى دجون ۋوتسون جۇرگىزدى. تاجىريبە بۇرىن قورقىنىش تۋدىرماعان زاتتىڭ قالاي قورقىنىش تۋدىراتىنىن انىقتاۋ ءۇشىن جۇرگىزىلدى.

تاجىريبە ءۇشىن توعىز ايلىق البەرت ەسىمدى ءسابيدى تاڭدادى. بىرنەشە ۋاقىت بويى وعان اق ەگەۋقۇيرىق، قويان، ماقتا جانە باسقا دا اق ءتۇستى زاتتاردى كورسەتتى. بالاقاي ەگەۋقۇيرىقپەن ويناپ، وعان بوي ۇيرەتتى. سودان كەيىن بالاقاي ەگەۋقۇيرىقپەن تاعى ويناي باستاعان كەزدە دارىگەر بالانى شوشىتىپ، بالعامەن مەتاللدى ۇرىپ قالىپ وتىردى.

ءبىراز ۋاقىت وتكەن سوڭ البەرت ەگەۋقۇيرىقپەن ويناۋدان قاشاتىن بولدى. كەيىننەن ەگەۋقۇيرىقتى جانە ماقتانى، قوياندى كورگەندە بالا جىلاي باستادى. تاجىريبە ناتيجەسىندە قورقىنىش ادام بويىندا كىشكەنتاي كەزىندە قالىپتاسىپ، ءومىر بويى قالادى دەگەن بولجام جاسالدى.

ال البەرتكە كەلسەك، ونىڭ اق ەگەۋقۇيرىقتان سەبەپسىز قورقىنىشى ونىمەن بىرگە ءومىر بويى قالدى. «بالاقاي البەرت» تاجىريبەسىنىڭ ناتيجەسى بىرىنشىدەن، بالا تاربيەسىندە كەز-كەلگەن ۇساق- تۇيەككە نازار اۋدارۋدىڭ قانشالىقتى ماڭىزدى ەكەنىن كورسەتەدى. ءبىزدىڭ كوزىمىزگە ەلەۋسىز بولىپ، نازاردان تىس قالعان كەيبىر نارسەلەردىڭ ءوزى قالاي بولعاندا دا بالانىڭ پسيحيكاسىنا اسەر ەتىپ، بويىنا ءبىر قورقىنىش ۇيالاتادى ەكەن.

بالا تاربيەلەي وتىرىپ اتا-انالار وتە مۇقيات بولىپ، ولاردىڭ قورشاعان ورتاسىن، بالانىڭ وعان قالاي قارايتىنىن باقىلاپ وتىرۋلارى كەرەك. ەكىنشىدەن، وسىنى ءبىلۋ ارقىلى، ءبىز ەندى ءوزىمىز سەبەبىن بىلە الماي جۇرگەن قورقىنىشىمىزدىڭ سەبەبىن انىقتاپ، ونى جويۋعا ارەكەت جاساي الامىز. ءبىزدىڭ بويىمىزداعى سەبەپسىز قورقىنىشتار بىزگە بالا كەزىمىزدە قالىپتاسۋى ابدەن مۇمكىن. ال ءوزىمىزدى قيناپ نەمەسە كۇندەلىكتى مازامىزدى الىپ جۇرگەن قورقىنىشتاردان ارىلساق قانداي كەرەمەت بولار ەدى.

10 جۇرە پايدا بولعان (جاتتاندى) شاراسىزدىق

جۇرە پايدا بولعان شاراسىزدىق دەپ مۇمكىندىگى بولا تۇرا ءوز جاعدايىن جاقسارتۋ ءۇشىن مۇلدەم ەشنارسە جاسامايتىن پسيحيكالىق جاعدايدى اتايدى. بۇل جاعداي نەگىزىنەن ورتانىڭ جامان اسەرىنە قارسى جاسالعان بىرنەشە ارەكەتتىڭ ءساتسىز اياقتالۋى كەزىندە پايدا بولادى. اقىرى سوڭىندا ادام زارارلى ورتانى اۋىستىرۋدان نەمەسە قاشۋدان باس تارتىپ، ەركىندىك سەزىمى مەن ءوز كۇشىنە دەگەن سەنىمىن جوعالتىپ، كۇيزەلىس پەن اپاتياعا تۇسەدى.

العاش رەت بۇل فەنومەندى 1966-جىلى ەكى پسيحولوگ: مايكل سەليگمان مەن ستيۆ مايەر انىقتادى. ولار يتتەرگە تاجىريبە جۇرگىزدى. يتتەردى ءۇش توپقا ءبولدى. ءبىرىنشى توپتاعى يتتەردى ءبىراز ۋاقىت توردا ۇستاپ، جىبەرە سالدى.

ەكىنشى توپتاعى يتتەردى از قۋاتتى توقپەن ۇرىپ، ءبىراق تاباندارىمەن تۇتقانى باسىپ، توق كوزىن اجىراتۋعا مۇمكىندىك بەردى. ءۇشىنشى توپتاعى يتتەردى دە توقپەن ۇرعىزىپ، ءبىراق توقتى سوندىرۋگە مۇمكىندىك بەرمەدى. ءبىراز ۋاقىت وتكەن سوڭ ءۇشىنشى توپتاعى يتتەردى قورشاۋدان وپ- وڭاي سەكىرىپ وتە الاتىن ارنايى قاۋمالعا قامادى. وسى توردا دا يتتەردى توقپەن ۇرعىزدى. ءبىراق، يتتەر قاشپاي، سول جەردە تۇرا بەردى. عالىمدار يتتەردە «جۇرە پايدا بولعان شاراسىزدىق» پايدا بولىپ، ولار سىرتقى ورتانىڭ اسەرىنىڭ الدىندا شاراسىز ەكەنىنە سەنىمدى بولعانىن انىقتادى. وسىدان كەيىن عالىمدار ادام پسيحيكاسى دا بىرنەشە ساتسىزدىكتەن كەيىن ءوزىن وسىلاي ۇستايدى دەگەن قورتىندىعا كەلدى.

ءبىراق، ءوزىمىز ونىسىز دا بىلەتىن نارسە ءۇشىن يتتەردى سونشا قيناۋعا بولا ما ەكەن؟ بالكىم، كوپشىلىگىمىز عالىمداردىڭ جوعارىدا اتالعان تاجىريبەسىندەگى دالەلدىڭ مىسالىن ءوز ومىرىمىزدەن دە تابا الاتىن شىعارمىز. ءار ادامنىڭ ومىردە ءبارى وزىنە قارسى تۇرعانداي كورىنەتىن ءساتسىز كەزەڭدەرى بولادى. بۇل قولدى بارىنە ءبىر سىلتەپ، ءوزىڭ ءۇشىن دە، جاقىندارىڭ ءۇشىن دە جاقسىلىق تىلەۋدەن قالاتىن كەزدەر.

ونداي كەزدە ەرىك جىگەرىڭدى جاعىپ، بەكەمدىك تانىتۋ كەرەك. ءدال وسىداي ساتتەر ءبىزدى شىڭداپ، كۇشتى ەتە تۇسەدى. كەيبىر ادامدار ءومىردىڭ وسىلاي سىنايتىنىن ايتادى. ەگەر وسىنداي سىناقتان سۇرىنبەي، ەڭسەمىزدى تۇسىرمەي وتسەك، ساتتىلىك تە بىزگە كۇلە قارارى انىق. ەگەر بۇعان دا سەنبەيتىن بولساڭىز، وندا ۇنەمى جاقسىلىق نەمەسە ۇنەمى جاماندىقتىڭ بولا بەرمەيتىنىن، ياعني دۇنيەنىڭ اۋىسپالى ەكەنىن ەسىڭىزگە ءتۇسىرىڭىز. ەشقاشان ەڭسەڭىزدى ءتۇسىرىپ، ارمانىڭىزدان باس تارتپاڭىز. ءومىردىڭ قيىن ساتتەرىندە بارلىق جاعدايدان شىعاتىن جول بار ەكەنىن جانە «قاۋمالدان سەكىرىپ شىعۋعا» بولاتىنىن ۇمىتپاڭىز. كۇن شىعاردىڭ الدىندا عانا - ءتۇن قويۋلانادى.

11 قىز سياقتى تاربيەلەنگەن ۇل بالا

بۇل تاريحتاعى ەڭ ارسىز تاجىريبەنىڭ ءبىرى. ول 1965-جىلدان 2004-جىلعا دەيىن بالتيموردا (ا ق ش) وتكىزىلدى. 1965-جىلى سۇندەتتەۋ كەزىندە جىنىس مۇشەسى زاقىمدالعان بريۋس رەيمەر ەسىمدى ۇل بالا دۇنيەگە كەلدى. اتا-اناسى نە ىستەرلەرىن بىلمەي، پسيحولوگ دجون مانيدەن كەڭەس سۇرايدى. ال ول بولسا، بالانىڭ جىنىسىن اۋىستىرىپ، قىز سياقتى تاربيەلەۋگە «كەڭەس بەرەدى». اتا-اناسى «كەڭەسكە» قۇلاق اسىپ، ۇلدارىنىڭ جىنىسىن وزگەرتۋگە رۇحسات بەرىپ، بريۋستى برەندا ەتىپ تاربيەلەي باستايدى. شىن مانىندە دارىگەر ماني كوپتەن بەرى جىنىسقا ءبولىنۋ تابيعي جاراتىلىسقا ەمەس، تاربيەگە نەگىزدەلگەن ەكەنىن دالەلدەگىسى كەلىپ جۇرگەن ەدى. بالاقاي بريۋس ونىڭ سىناق نىسانى بولدى.

ماني ءوز ەسەبىندە بالانىڭ تولىققاندى قىز بولىپ ءوسىپ كەلە جاتقانىن جازسا، اتا-اناسى مەن مەكتەپ مۇعالىمدەرى كەرىسىنشە بالانىڭ ەر بالاعا ءتان قىلىقتار ىستەيتىنىن ايتتى. بالانىڭ اتا-اناسى دا، بالانىڭ ءوزى ۇزاق جىلدار بويى اۋىر كۇيزەلىستە ءجۇردى.

ءبىراز جىل وتكەن سوڭ بريۋس-برەندا ەر ادام بولۋدى شەشىپ، اتىن وزگەرتىپ دەۆيد بولدى، يميدجىن وزگەرتتى، ەركەكتىك فيزيولوگياسىن قايتارۋ ءۇشىن بىرنەشە وتا جاساتتى. ول ءتىپتى ۇيلەنىپ، ايەلىنىڭ بالالارىن باۋىرىنا باستى. ءبىراق، 2004-جىلى ايەلىمەن اجىراسقان دەۆيد وزىنە-ءوزى قول سالدى. سول كەزدە جاسى 38-دە ەدى.

ءبىزدىڭ كۇندەلىكتى ومىرىمىزگە قاتىستى بۇل تاجىريبە تۋرالى نە ايتۋعا بولادى؟ ادام تەكتىك اقپاراتتارعا نەگىزدەلگەن بەلگىلى ءبىر قاسيەتتەرمەن، بەيىمدىلىكپەن دۇنيەگە كەلەدى. قۋانىشقا وراي كوپ ادام ۇلدارىن قىز سياقتى نەمەسە كەرىسىنشە تاربيەلەۋگە تىرىسپايدى.

ءبىراق، بالا تاربيەلەپ وتىرعان كەيبىر اتا-انالار بالاسىنىڭ مىنەزىندەگى ەرەكشەلىكتى جانە ونىڭ قالىپتاسىپ كەلە جاتقان تۇلعاسىن ەلەمەۋگە تىرىسادى. ولار بالاسىن ونىڭ تۇلعالىق ەرەكشەلىگىنە نازار اۋدارماستان، وزدەرى قالاعانداي باتپاقتان جاساپ العىسى كەلەدى. مۇنىڭ ارتى قايعىلى اياقتالادى. كوپتەگەن ادامدار ەسەيگەن شاعىندا ءوزىن تۇككە تۇرعىسىز سەزىنىپ، ءومىردى جالعان ءارى ماعىناسىز دەپ قابىلداپ، ومىردەن ءلاززات الا المايدى. كىشىلەر ۇلكەننىڭ سوزىنەن اسا المايدى. ءبىزدىڭ بالاعا جاساعان ىقپالىمىز ونىڭ بولاشاق ومىرىنە اسەر ەتەدى. سوندىقتان، بالالارىڭىزدا اسا مۇقيات بولىپ، ءار ادامنىڭ، ءتىپتى كىشكەنتاي بولسا دا بالاڭىزدىڭ ءوز جولى بار ەكەنىن جانە سول جولدى تابۋدا وعان بار ىنتاڭىزبەن كومەكتەسۋ كەرەك ەكەنىڭىزدى ۇمىتپاڭىز.

بۇل ماقالادا ايتىلعان تاجىريبەلەر جۇرگىزىلگەن تاجىريبەلەردىڭ ءبىر ساناسى عانا. ءتىپتى، وسىلاردىڭ ءوزى ادام تۇلعاسى مەن ونىڭ پسيحيكاسىنىڭ سانقىرلى ەكەنىن جانە از زەرتتەلگەنىن كورسەتەدى. ءبىر جاعىنان، ادام وزىنە ءوزى قانشالىقتى قىزىعاتىنىن، ءوز تابيعاتىن ءتۇسىنۋ ءۇشىن بارىن سالاتىنىن كورۋگە بولادى. مۇنداي يگىلىكتى ماقساتقا جەتۋ ءۇشىن جاماندىق جاساۋعا تۋرا كەلسە دە، اداماردىڭ بىرنارسەگە قول جەتكىزگەنىنە، ەندىگارى ءتىرى جانعا زارار كەلتىرەتىن تاجىريبەلەردىڭ وتكىزىلمەيتىنىنە سەنەيىك. ادام پسيحيكاسى مەن جەكە تۇلعاسى ءالى تالاي عاسىرلار بويى زەرتتەلەرى انىق. تەك بۇل زەرتتەۋلەر ادامگەرشىلىك شەگىنەن اسىپ كەتپەسە بولعانى.

bilim-all.kz