قازاق تاريحىنداعى 10 ماحاببات حيكايالار توپتاماسى
دىنمۇحامەد قونايەۆ جانە زۋحرا ءشارىپ قىزى
دىنمۇحامەد احمەت ۇلى سۇيىكتى جارى زۋحرا شارىپ قىزىمەن وتكىزگەن ءومىرىنىڭ ءاربىر كۇنىن باعالاعان. «مەن جارىممەن 50 جىل 6 اي 2 كۇن بىرگە ءومىر ءسۇردىم»، - دەدى ول كەيىن. 1939 -جىلى قىركۇيەكتىڭ سوڭىندا دىنمۇحامەد قونايەۆ بالقاشتان الماتىعا ساپار شەگىپ، قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ قايراتكەرلەرىمەن ءبىرقاتار كەزدەسۋلەر وتكىزەدى. سول كۇنى زۋحرا شارىپ قىزىمەن تانىسادى. دىنمۇحامەد احمەت ۇلى قىزعا قىزمەتى ريددەرگە اۋىساتىنىن ايتىپ، «زۋحرا، مەنىمەن ريددەرگە بارۋعا قالاي قارايسىڭ؟»، - دەپ سۇرادى.
بۇل - دىنمۇحامەد قونايەۆتىڭ زۋحراعا تۇرمىس قۇرۋعا جاساعان ۇسىنىسى بولاتىن. قىز كەلىسىمىن بەرگەن كەز قونايەۆتىڭ ومىرىندەگى ەڭ باقىتتى ساتتەردىڭ ءبىرى ەدى. «سۇيىكتىممەن كەزدەسكەنىم ءۇشىن تاعدىرىما ريزامىن. ءبىزدىڭ كوڭىلدى تويىمىز 18 -قازان كۇنى اپكەم ءامينا احمەت قىزىنىڭ پاتەرىندە ءوتتى. قوناققا ينستيتۋتتاعى دوستارىم، قازاق تاۋ- كەن ينستيتۋتىنىڭ مۇعالىمدەرى، ينجەنەر جاقسىبايەۆ پەن كراۆچەنكو، زۋحرانىڭ اعاسى گاريف ءشارىپ ۇلى جاس جۇبايىمەن كەلدى...»، - دەپ جازدى دىنمۇحامەد احمەت ۇلى ءوز ەستەلىكتەرىندە.
وكىنىشكە وراي، ەرلى-زايىپتىلار بالالى بولمادى، سوعان قاراماستان، تاتۋ-ءتاتتى عۇمىر كەشكەن.
احمەت بايتۇرسىن ۇلى جانە بادريسافا مۇحامەدسادىق قىزى
احمەت بايتۇرسىن ۇلىنىڭ ومىرلىك سەرىگى - ونىڭ جان جارى ەدى. الەكساندرا يۆانوۆنا اۋليەكول اۋىلىنداعى ورىس- قازاق مەكتەبىندە مۇعالىم بولىپ جۇمىس جاساپ ءجۇرىپ، احمەت بايتۇرسىن ۇلىمەن تانىسادى. سول 1896 -جىلى ولار ترويتسك قالاسىنداعى مەشىتتە نەكەلەستى. وسى كەزدە الەكساندرا يۆانوۆنا يسلام ءدىنىن قابىلدايدى. ايەلىنىڭ كەلىسىمىمەن احمەت بايتۇرسىن ۇلى ءوز زايىبىنا بادريسافا مۇحامەدسادىق قىزى ەسىمىن بەرەدى.
احمەت پەن بادريسافانىڭ ءمولدىر ماحابباتى ءالى كۇنگە دەيىن ەل اۋزىندا.
ءىلياس ەسەنبەرلين مەن ديليارا جۇسىپبەكوۆا
ديليارا مەن ءىلياس وپەرا تەاترىندا تانىستى. ولار ءبىر-بىرىنە بىردەن عاشىق بولدى: جاس قىزعا كەۋدەسىنە وردەن تاققان بۇرىنعى وفيتسەر قالاي ۇناماۋشى ەدى؟ ءىلياس ەسەنبەرلين اياعىنان اۋىر جاراقات العاندىقتان، تاياققا سۇيەنىپ اقساپ جۇرگەن. ءىلياس ەسەنبەرليننىڭ بولاشاق جارى ديليارا جۇسىپبەكوۆانىڭ اكەسى حامزا جۇسىپبەكوۆ - قازاقستان ادىلەت مينيسترلىگىنىڭ ءمينيسترى. حامزا جۇسىپبەكوۆ رەپرەسسياعا ۇشىراپ، اتۋ جازاسىنا كەسىلگەن.
ديليارا جۇسىپبەكوۆا ءوز وتانىنا وپاسىزدىق جاساعان تۇلعانىڭ وتباسى مۇشەسى - «حالىق جاۋىنىڭ قىزى» رەتىندە تىزىمدە تۇردى. مۇنداي ادامداردىڭ تاعدىرى اۋىر ەدى. ديليارا قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراعان ادامنىڭ قىزى ەكەندىگىن جاسىرماي، ءىلياسقا بىردەن ايتتى. ادەتتە وسى سوزدەردەن كەيىن ديليارانى ۇناتقان جىگىتتەر قاس قاعىمدا كوزدەن عايىپ بولاتىن، ال ءىلياس ەسەنبەرلين: «مەن سەنى سۇيەمىن، مەنىڭ جارىم بولعانىڭدى قالايمىن»، - دەدى. ءىلياس ءوز جارىن قۇرمەتتەي بىلگەن. ديليارا دا وسىنداي كوزقاراسقا لايىق بولىپ شىقتى.
ءسابيت جانە ماريام مۇقانوۆتار
ءسابيت جانە ماريام مۇقانوۆتار جارتى عاسىرداي بىرگە عۇمىر كەشكەن. ماريام مۇقانوۆانىڭ ءومىرى «ۇلى جەتىستىككە جەتكەن ءاربىر ەر ادامنىڭ ارتىندا ايەل تۇر» دەگەن سوزدەردى راستايدى. ماريام اپاي ءسابيت مۇقانوۆتىڭ ءبىرىنشى وقىرمانى مەن كەڭەسشىسى، سىنشىسى مەن مۋزاسى بولدى. ماريام ءسابيت مۇقانوۆپەن بىرگە التى بالا تاربيەلەدى. جاريانىڭ مەيىرىمدىلىگى مەن دانالىعىنىڭ ارقاسىندا ءسابيت مۇقانوۆ شىعارماشىلىق شىڭىنان كورىنە ءبىلدى. ماريام مۇقانوۆا - انا مەن جاردىڭ ۇزدىك ۇلگىسى.
ساكەن سەيفۋللين جانە گۇلباھرام اپاي
ساكەن تۇتقىندالعاندا، گۇلباھرام 28 جاستا بولدى. گۇلباھرامنان بارلىعى باس تارتىپ، ول ءوز تۋعان-تۋىستارىنا كەتۋگە ءماجبۇر بولادى. قولىندا جالعىز ۇلى ايان بار ەدى. توركىنىنە بارا جاتقاندا، جولدىڭ قيىندىقتارىنا توزە الماعان كىشكەنتاي بالا قايتىس بولادى. قارا جامىلىپ، قايعىعا باتقان ايەل ءوز ۇلىنىڭ جەرلەۋ ورنىن ەسىندە ساقتاپ قالۋعا دا شاماسى كەلمەدى. گۇلباھرام دۇنيەدەن وتكەن سوڭ، 10 جىلدان كەيىن عانا اياننىڭ قابىرى تابىلدى. گۇلباھرام كوزى تىرىسىندە ءىس-ءتۇسسىز جوعالىپ كەتكەن ساكەننىڭ تاعدىرىن ءبىلۋ ءۇشىن ءى ءى ح ك-نا بىرنەشە رەت بارعان. بەيشارا ايەل الجير لاگەرىنىڭ تۇتقىنى دا بولدى... ءبىراق، ول ءوزىنىڭ ار-نامىسىن ءار كەز بيىك قويا ءبىلدى. ساكەن سەيفۋللين اتۋ جازاسىنا كەسىلدى. كەيىن جازۋشىنىڭ مەرەيتويى قاراعاندى قالاسىندا ءوتتى. گۇلباھرام مەرەيتويلىق شارالارعا تۇگەل قاتىستى. ساكەن سەيفۋللين اقتالعاندىقتان، گۇلباھرامنىڭ جۇزىنەن قۋانىش لەبى بايقالسا دا، جانارىن مۇڭ باسىپ تۇراتىن. جارى مەن ۇلىن كەلمەسكە اكەتكەن زامان ونىڭ جۇرەگىنە جازىلماس جارا قالدىرعان ەدى.
بالۋان شولاق پەن عاليا
بالۋان شولاق اقىن بولعان، ال اقىن جۇرەگى قاشان-دا عاشىق بولعىش... سىرت كەلبەتى جارقىن، زور داۋىستىڭ يەسى بىلەكتى بالۋانعا ايەلدەر كوپ كوڭىل اۋداردى. ءبىراق عاليا ەسىمدى قىز عانا بالۋان شولاقتىڭ تاعدىرىندا ەرەكشە ورىن الدى. عاليا تىلەۋ اتتى داۋلەتتى ادامنىڭ قىزى. تىلەۋدىڭ رۋى - ارعىن. عاليا - ءجۇزى جارقىن، ۇزىن بويلى قىز بولعان. قازاق ادەت-عۇرپى بويىنشا عاليانى جاستايىنان ءبىرجان دەگەن جىگىتكە اتاستىرىلىپ، بوي جەتكەن سوڭ ۇزاتىلدى. ءبىراق ول ءبىرجاندى سۇيمەگەن ەدى... كەيىن عاليا بالۋان شولاقپەن تانىسادى. ەكەۋى جاسىرىن كەزدەسە باستايدى. بۇل تۋرالى عاليانىڭ كۇيەۋى ءبىلىپ قويادى. تاياق جەگەن عاليا توركىنىنە قايتىپ كەلەدى. بالۋان شولاق سۇيىكتىسىنە ۇيلەنۋگە دايىن ەكەندىگىن ايتادى. ولاردىڭ قوسىلۋىنا كەدەرگى - ءبىرجاننان (عاليانىڭ بۇرىنعى كۇيەۋىنەن) الىپ قويعان قالىڭمالى ەدى. ءبىرجان قالىڭمالدى بي سوتى ارقىلى قايتارۋدى تالاپ ەتكەن ەدى. بالۋان كوكشەتاۋعا قالىڭمالدى جيناپ كەلۋگە كەتەدى. كوكشەتاۋدا وعان ۇرلانعان مالدىڭ جالاسى جابىلىپ، شولاق تۇرمەگە قامالادى. عاليا سوتتا جەڭىپ شىعادى، ەندى ونىڭ باسى بوس، ءبىراق بالۋان شولاقتان ەش حابار جوق: شولاق بالەن جىلعا جەر اۋدارىلىپتى، بالۋاننىڭ ەلدە تاعى كوپ ايەلى بار ەكەن دەگەن سىبىستار كوبەيە بەرەدى. عاليا نە ىستەرىن بىلمەي، ابدەن ساسادى. اكەسىنىڭ مەڭزەۋى بويىنشا ەكىنشى رەت كۇيەۋگە شىعادى. ەندى ول قالادا اتاقتى ادامنىڭ توقالدىعىنا الىندى... دوستارى بالۋان شولاققا عاليا تۇراتىن قالاعا اۋىسۋعا كومەكتەسپەكشى بولادى. بالۋان ءوز سۇيىكتىسىمەن بولاتىن كەزدەسۋدى كۇتىپ، «عاليا» ءانىن جازادى... تاعدىر قوسپاعان بالۋان شولاق پەن عاليانىڭ اراسىنداعى وقيعا وسىلاي مۇڭدى اياقتالادى.
ءابىلقايىر حان جانە بوپاي حانشا
ەگەر ءابىلقايىردىڭ ايەلى بوپاي حانشا بولماسا، ۇلى دالانىڭ تاريحىندا حاننىڭ ءرولى باسقا بولۋى مۇمكىن ەدى... بوپاي حانشانىڭ ءابىلقايىر حان مەن قولباسشى قاسىنداعى قولباسشىلارعا جاساعان ىقپالىنىڭ ارقاسىندا، تاريحشىلار ونى ورتا عاسىرلار مەن جاڭا زاماننىڭ اسا كورنەكتى قازاق ايەلدەرىنىڭ بىرىنە جاتقىزادى. بوپاي حانشا مەن ءابىلقايىردىڭ التى بالاسى بولعان: بەس ۇل - نۇرالى، ەرالى، قوجا احمەت، ايشۋاق، ءادىل، ءبىر قىز - زۋلەيحا.
جاڭگىر حان جانە فاتيما
حانشا ءوز زامانىنىڭ ەڭ ايگىلى ايەلدەرىنىڭ ءبىرى - جاڭگىر حاننىڭ ەكىنشى ايەلى فاتيما حانشا. تاريحتان بىلەتىنىمىزدەي، ول وتە سۇلۋ، ءبىلىمدى ايەل بولعان. فاتيما مەن جاڭگىر حاننىڭ جەتى بالاسى بولدى: ءتورت ۇل، ءۇش قىز. جاڭگىر حان ءوز فاتيماسىن ەرەكشە سۇيگەن. سۇيىكتىسى ءۇشىن ماسكەۋدەن قىمبات كيىمدەر جانە اشەكەيلەرگە تاپسىرىس بەرگەن. سوڭعى جىلداردا حانشا اۋىر سىرقاتقا ۇشىرايدى. جاڭگىر حان فاتيمانى كاۆكازداعى مينەرالدى بۇلاقتارعا بىرنەشە رەت اپارادى. الايدا ەش كومەگى تيمەيدى... قايعىعا باتقان جاڭگىر حان قايتىس بولادى. حان دۇنيەدەن وتكەننەن كەيىن ءۇش ايدان سوڭ فاتيما اقتىق ساپارعا اتتاندى.
ەرمۇحان بەكماحان ۇلى جانە حاليما بەكمۇحامەدوۆا
1946 -جىلى تاشكەنت قالاسىنداعى اليشەر ناۆوي اتىنداعى كىتاپحانادا ورتاازيالىق ۋنيۆەرسيتەتتىڭ فيلولوگيا فاكۋلتەتىنىڭ ستۋدەنتى حاليما ەرمۇحان بەكماحانوۆپەن تانىسادى. ەرمۇحان حاليمادان 10 جاس ۇلكەن، وتە ءبىلىمدى، تاپقىر بولدى. ولاردىڭ اراسىندا ماحاببات سەزىمى وياندى. ءبىراق ول كەزدە بەكماحانوۆتىڭ ءوز وتباسى: ايەلى مەن ەكى قىزى بار ەدى.. . الايدا ەكى عاشىقتىڭ قوسىلۋىنا بۇل دا كەدەرگى بولمادى. ەرمۇحان بەكماحان ۇلى تۇتقىندالىپ، قايتىس بولعان سوڭ، 41 جاسار حاليما جەسىر بولىپ قالادى... قايعى قۇشقان حاليما ءومىر بويى ءوز ماحابباتىنا بەرىك بولىپ ءوتتى.
قوزى كورپەش پەن بايان
سۇلۋ قوزى كورپەش پەن بايان سۇلۋ اڭىزىنىڭ ەل اۋزىندا بىرنەشە نۇسقاسى ءجۇر. سونىڭ ءبىرى ايگىلى اڭىزدى بىلايشا وربىتەدى: كىشكەنتايىنان بىرگە ءوسىپ، دوس بولعان سارىباي مەن قاراباي ءالى دۇنيەگە كەلمەگەن بالالارىن اتاستىرىپ قويادى. ۇلى دۇنيەگە كەلمەي جاتىپ سارىباي اڭشىلىقتا قايتىس بولادى. اتاستىرىلعان قوزى مەن بايان ەر جەتە ءبىر-بىرىنە عاشىق بولادى. ءبىراق قاراباي سوزىندە تۇرماي، قىزىن ءبىر كەزدەرى مالىن جۇتتان ساقتاپ قالعان پالۋان قودارعا بەرۋدى ءجون كورەدى. ءسويتىپ قودار ەكى عاشىقتىڭ ورتاسىنا تۇسەدى. ەكەۋارا شايقاستا ءبىرىنشى بولىپ قوزىنىڭ باسى كەتەدى. سۇيىكتىسىنەن ايرىلعان بايان كەك الۋدى ۇيىمداستىرادى. ول قوداردى الداپ، ەگەر ول قۇدىق قازىپ بەرسە، وعان تۇرمىسقا شىعامىن دەيدى. قودار باياننىڭ شاشىنان ۇستاپ الىپ، قۇدىقتى تەرەڭ ەتىپ قازا باستايدى. قۇدىق تەرەڭدەي بەرگەندە، بايان شاشىن كەسىپ جىبەرىپ، قوداردى قۇدىققا باتىرىپ، ولتىرەدى. ال ءوزى ءوز-ءوزىن قىلىشتاپ، باقيلىققا اتتانادى.