عالىم نىعىمەت مىڭجان ۇلىنىڭ تۋعانىنا - 100 جىل
عالىم 1922-جىلدىڭ 22 - ناۋرىزىندا ق ح ر ش ۇ ا ر تارباعاتاي ايماعى تولى اۋدانى كۇپ (قىزىلتۋ) اۋىلىندا دۇنيەگە كەلىپ، 1993-جىلى 22 - ماۋسىمدا الماتىعا كەلگەن ءىس -ساپارىندا اۋىرىپ قايتىس بولعان.
ول ءوز اۋىلىندا جانە شاۋەشەك قالاسىندا 9 جىلدىق مەكتەپتى تامامداپ، 1939-جىلى كەڭەس وداعىنان شاۋەشەك قالاسىنا وقۋعا بولىنگەن ەكى ساننىڭ بىرىنە يە بولادى. الايدا شىڭ شىسايدىڭ شىڭجاڭداعى جۇرگىزگەن سۇرقيا ساياساتى سالدارىنان وقۋعا بارۋ ارمانى اياقسىز قالادى دا، سول كەزدەگى «شىڭجاڭ ولكەلىك وفيتسەرلەر مەكتەبىنىڭ از ۇلت اۋدارماشىلارىن تاربيەلەۋ كۋرسىنا» قابىلدانادى.
وسى وقۋ ورىنىن بىتىرگەن سوڭ، 1941-جىلى ۇرىمجىدە ولكەلىك قوعام-قاۋىپسىزدىك مەكەمەسىنە اۋدارماشى بولادى. وندا بەس جىل ىستەگەننەن كەيىن ولكەلىك قازىنا مەڭگەرمەسىنە حاتشى بولىپ جۇمىسقا تۇرادى. قىتاي تىلىنە جەتىلىپ شىققان جاس نىعىمەت 1949-جىلى شىڭجاڭ ولكەلىك ۇكىمەتى باس حاتشىسىنىڭ ورىنباسارلىعىنا تاعايىندالادى. كەيىننەن شىڭجاڭدا قۇرىلعان جاڭا ۇكىمەتتىڭ دە قۇرامىندا بولىپ، ءبىراز قوعامدىق قىزمەتتەرگە ات سالىسادى (ارينە، نىعىمەت مىڭجان ۇلىنىڭ قوعامدىق-ساياسي قىزمەتتەرىن جەكە قاراستىرۋ كەرەك).
عالىم وسى جىلدار ارالىعىندا قوعامدىق قىزمەتتى اتقارا ءجۇرىپ، قازاق مادەنيەتى مەن تاريحىنا قاتىستى دا قىرۋار جۇمىستاردى قاۋزايدى. قازاق فولكلورىنىڭ جاۋھارى سانالاتىن، شىڭجاڭداعى قازاقتاردىڭ اراسىندا كەڭ تارالعان «قىز جىبەك» جىرى تۋرالى ماقالاسى «قىز جىبەك» جايىندا» دەگەن اتپەن 1943-جىلى «شىڭجاڭ گازەتىندە» جاريالانادى.
سول ۋاقىتتاردا «قازاق تاريحىنىڭ دەرەكتەرى» اتتى ەڭبەگى قىتاي تىلىندە شاڭحايدا شىعاتىن «ءشول جازيرا تولقىنى» اتتى جۋرنالدىڭ 1947-جىلى شىققان 4-9-ساندارىندا اراسى ۇزىلمەي تولىق جارىق كورەدى. 1952-1958-جىلدارى بەيجىڭدەگى «ۇلتتار باسپاسىنىڭ» قازاق رەداكتسياسىنىڭ العاشقى ءبولىم مەڭگەرۋشىسى بولىپ قىزمەت ىستەگەن.
الايدا قىتايدا جۇرگىزىلگەن كەرى ساياساتتىڭ كەسىرىنەن 1958-1976-جىلدار ارالىعىندا تۇرمەگە قامالىپ، ويىنا العان ءبىراز جۇمىساتارى اياقسىز قالادى. ناقاق جالادان اقتالىپ شىققانان كەيىن «ىلە حالىق باسپاسىندا» بىرنەشە جىل جۇمىس ىستەيدى. عالىمنىڭ عىلىم سالاسىنداعى جەمىستى ەڭبەك جولى 1981-جىلى شىڭجاڭ قوعامدىق عىلىمدار اكادەمياسى جانىنداعى ءتىل زەرتتەۋ ينستيتۋتى باستىعىنىڭ ورىنباسارى بولىپ تاعايىندالعان كەزەڭىنەن باستالادى.
1987-جىلى «قازاقتىڭ قىسقاشا تاريحى» اتتى ەڭبەگىن جاريالايدى، كوپ وتپەي بۇل ەڭبەگى قىتاي تىلىندە جارىق كورەدى. نىعىمەت مىڭجان ۇلى ارنايى تاريح، نە ادەبيەتتانۋ ماماندىعىن بويىنشا ءبىلىم الماسا دا، وسكەن ورتاسى مەن وزدىگىنەن ىزدەنە ءجۇرىپ العان مول ءبىلىمى، قوعامدىق تاجىريبەسى، تۋما تالانتىنىڭ ارقاسىندا تولاعاي تابىستارعا قول جەتكىزەدى، ەل اراسىندا ساقتالىپ كەلە جاتقان، ءوز زامانىنا اۋىزشا جەتكەن قازاق رۋحانياتىنا قاتىستى تىڭ دۇنيەلەردى العاشقىلاردىڭ ءبىرى بولىپ عىلىمي اينالىمعا تۇسىرگەن.
سول كەزەڭدەگى قىتايداعى قازاق وقىعاندارىنىڭ، سونىڭ ىشىندە عىلىمعا بەتبۇرعانداردىڭ سانى از بولعادىقتان نىعىمەت مىڭجان ۇلى گۋمانيتارلىق عىلىم سالالارىنىڭ بىرنەشەۋىنە قاتار قالام تارتۋعا ءماجبۇر بولادى. وعان عالىمنىڭ ءوزى ايتقان «جۇكتىڭ كوپ، كولىكتىڭ از بولۋى» دەيتىن تىركەسى دالەل. ءتىپتى سول كەزدەگى جاعدايلاردىڭ ۇددەسىنەن شىعۋ ءۇشىن 1942-1949-جىلدار ارالىعىندا ولكەلىك «قازاق- قىرعىز مادەني-اعارتۋ ۇيىمىندا» مەكتەپ وقۋشىلارىنا ارنالعان «ءتىل-ادەبيەت» وقۋلىعىن قۇراستىرعان. 1947-1948-جىلدارى ولكەلىك ءتىل مەكتەبىندە ءتىل-ادەبيەت، تاريح پاندەرىنەن ءوزى ساباق تا بەرگەن.
نىعىمەت مىڭجان ۇلىنىڭ ءومىر جولىنداعى جالپى شىعارماشىلىق بارىسىن، ۇلت رۋحانياتىنا سىڭىرگەن ەڭبەك جولىن بىرنەشە باعىتتا جىكتەپ كورسەتۋگە بولادى:
1) قازاق ادەبيەتىنىڭ دامۋىنا ەلەۋلى ۇلەس قوسقان بەلگىلى تۇلعالاردىڭ ءبىرى. وعان ن. مىڭجان ۇلىنىڭ «تۇرمىس ءتىلشىسى» پوۆەسى (1943)، «سەگىز بەرەسى» داستانى (1944)، «قۇنىكەرلەر» باللاداسى (1946)، «تىنەيدىڭ سارى قۇسى» اڭگىمەسى (1946)، «تيانشانداعى شوپان ءانى» اڭگىمەسى (1951)، «قارلىعاش» ولەڭ- رومانى (1951)، ت. ب. كوركەم تۋىندىلارى دالەل.
2) ن. مىڭجان ۇلى ۇلكەن اۋدارماشى. ونىڭ اۋدارماشىلىق قىرى ساياسي سيپاتتاعى ماقالالار مەن كىتاپتاردى اۋدارۋمەن قاتار، قىتايدىڭ كونە كلاسسيكالىق تۋىندىلارىن، تاياۋ زامانعى اقىن-جازۋشىلارىنىڭ كوركەم دەپ سانالعان شىعارمالارىن قالىڭ قازاق وقىرمان قاۋىمىنا ۇسىنۋى جاعىنان كورىنەدى. سونىمەن قاتار قازاق اقىن-جازۋشىلارى مەن زەرتتەۋشىلەرىنىڭ شىعارمالارى مەن زەرتتەۋ ەڭبەكتەرىن قىتاي تىلىنە اۋدارعان.
ونىڭ اۋدارمالارى رەتىندە قىتاي تىلىنەن قازاق تىلىنە اۋدارعان: «سۋ بويىندا» رومانىنىڭ 3-تومى، «قىزىل ساراي ءتۇسى» رومانىنىڭ 4-6-تومدارى، لۋ شۇننىڭ «ەسالاڭنىڭ ەستەلىگى»، «قايعىلى قازا» اڭگىمەلەرى، ت. ب. اتاۋعا بولادى.
ال قازاق تىلىنەن قىتاي تىلىنە «ءساليحا-سامەن» جىرىن (سۋ بيحايمەن بىرگە) (1946)، شاكارىمنىڭ «قازاق شەجىرەسى» ەڭبەگىن (1946)، ت. ب. اۋدارعان. شاكارىمنىڭ «قازاق شەجىرەسى» كىتابىنىڭ نىعىمەت مىڭجان ۇلىنىڭ قولىنا جەتۋى تۋرالى تاريحشى عالىم جاقىپ مىرزاحان ۇلىنىڭ ەستەلىگىندە ايتىلادى.
وندا جاقىپ مىرزاحان ۇلى بۇل مالىمەتتەر تۋرالى احمەت ءجۇنىسوۆتىڭ ايتۋىمەن تومەندەگىدەي باياندايدى: ء«ۇرىمجى تۇرمەسىندە قاماۋعا الىنعان زيات شاكارىم ۇلى مەن رايىمجان مارسەك ۇلىنىڭ قولىنان تۇرمەگە كىرگىزبەي شاكارىم قۇدايبەردى ۇلىنىڭ قولجازبالارىن وزىنە الىپ قالادى» دەيدى. نىعىمەت مىڭجان ۇلىنىڭ قىتاي تىلىنە اۋدارعان شاكارىم قاجىنىڭ «قازاق شەجىرەسى» ەڭبەگىنىڭ قىتايعا جەتۋىنىڭ تاريحى سوندا بولسا كەرەك-ءتى.
3) ن. مىڭجان ۇلى - تاريحشى. عالىمنىڭ ەڭ ءبىر اۋقىمدى ەڭبەكتەرى - قازاق حالقىنىڭ تاريحى مەن مادەنيەتىن ەتنوگرافياسىن زەرتتەۋگە ارنالعان. بۇل سالاداعى جازعاندارىنىڭ شوعىرى مول. ونىڭ ەڭبەكتەرىنىڭ قاتارىندا «قازاق تاريحى» (1946)، بۇل كىتابى 1947-جىلى قىتاي تىلىندە جارىق كورگەن.
«قازاق تاريحىنىڭ جۇيەلى كاتەگورياسى» كىتابى (1949)، «قازاقتىڭ قىسقاشا تاريحى» مونوگرافياسى (قازاقشا، قىتايشا ەكى تىلدە) (1987)، «قازاقتىڭ تاڭبا، ۇراندارى تۋرالى» (زەرتتەۋ ماقالالار جيناعى) (1982)، «ەلىمىزدەگى قازاق حالقى» ماقالاسى (شالعىن. 1984. 4№)، «قازاق شەجىرەسى جايىندا» ماقالاسى (القاپ. 1986. 1№)، «يسلام ءدىنىنىڭ قازاق حالقىنا تارالۋى» ماقالاسى (شىڭجاڭ قوعامدىق عىلىمى. 1990. 1№)، ت. ب. ەڭبەكتەرى بار.
4) ن. مىڭجان ۇلى - ءتىلتانۋشى. ونىڭ قازاق ءتىلىنىڭ تاريحى مەن زەرتتەلۋىنە بايلانىستى دا ەڭبەكتەرى جارىق كورگەن. ايتالىق «قازاق ءتىل تاريحىنا قىسقاشا شولۋ» (عىلىمي ماقالالار جيناعى) (1982)، «ديۋان لۇعات تۇرىكتىڭ» قازىرگى قازاق تىلىمەن قاتىناسى جايىندا» ماقالاسى (شىڭجاڭ قوعامدىق عىلىمى. 1981. 1№ (ۇيعىر تىلىندە جارىق كورگەن)، 1982. 2№ (قىتاي تىلىندە دە جارىق كورگەن)، «قازاق ءتىل- جازۋ تاريحى جايىندا» (1980)، ت. ب. زەرتتەۋ ماقالالارى بار.
5) ن. مىڭجان ۇلى - فولكلورتانۋشى. قازاق تاريحىنا قاتىستى قوماقتى زەرتتەۋلەرىنەن كەيىنگى عالىمنىڭ زەرتتەۋ ەبەكتەرىنىڭ ءبىر شوعىرى - قازاق فولكلورىنا ارنالادى. وسى سالاداعى ەڭ ءبىر ناتيجەلى ەڭبەگى دەپ «قازاقتىڭ ميفتىك اڭىزدارى» (1996) كىتابىن اتاۋعا بولادى. كوزى تىرىسىندە جازىلىپ، العاشقى تاراۋلارى باسپا ءسوز بەتىندە جارىق كورىپ، كەيىنگى تاراۋلارى قولجازبا كۇيىندە ساقتالعان بۇل كىتاپ ن. مىڭجان ۇلى قايتىس بولعاننان كەيىن باسىلىم كورگەن-ءدى.
فولكلوردىڭ ءار جانرىنا قالام تارتقان عالىمنىڭ ماقالالارى «قازاق حالقىنىڭ اۋىز ادەبيەتى» (شاعىن شولۋ) (شۇعىلا. 1980. 12№)، «قازاق حالىق قيسساسى - «باقتيار» جانە ونىڭ «قىرىق بۇتاعى جايىندا» (شالعىن. 1982. 1№)، «قازاق فولكلورى جانە ونىڭ قيسسا-داستان جانرى جايىندا» (مۇرا. 1982. №1) ، «قازاقتىڭ ميفتىك اڭىزدارى تۋرالى» (شىڭجاڭ ۇلتتار ادەبيەتى. 1982. №2 قىتاي تىلىندە)، «ەكى اڭىز» (شىڭجاڭ ادەبيەتى. 1980. 2№)، «دادا قورقىت» كىتابى جانە قازاق حالقىنىڭ قورقىت جايلى اڭىز-جىرلارى» (شالعىن. 1983. 4№)، «قازاقتىڭ مادەني مۇرالارىن زەرتتەۋ تۋرالى» (2010) زەرتتەۋ ماقالالار جيناعى قىزى مارفۋعانىڭ العى ءسوزى جانە قۇراستىرۋىمەن جارىق كورگەن.
ن. مىڭجان ۇلى ءوز زەرتتەۋلەرى مەن قاتار حالىق مۇراسىن جيناپ، قۇراستىرۋعا دا ءوز ۇلەسىن قوستى. عالىمنىڭ تىكەلەي ات سالىسۋىمەن قىتايدا جارىق كورگەن «قازاق قيسسالارى» (1983) كوپتومدىعىنىڭ 1-تومىن، «قازاق جىراۋلارىنىڭ جىرلارىن» (1986)، «قازاق ءتىلىنىڭ ەملە سوزدىگى» (1985)، «قازاق شەجىرەلەر» جيناعىنىڭ 1-كىتابىن (ابدىرەشيت بايبولاتوۆپەن بىرگە) (1986)، «قازاق ءتىلىنىڭ تۇسىندىرمە سوزدىگى» 1-تومىن (1992) قۇراستىرىپ، جالپى رەداكسياسىن باسقارۋعا قاتىسقان.
ن. مىڭجان ۇلىنىڭ جوعارىداعى اتالعان ەڭبەكتەرىنىڭ بارلىعى دا قازاق ادەبيەتى مەن تاريحىنا، جالپى رۋحانياتقا قوسىلعان مول قازىنا بولدى. وزىنەن كەيىنگى زەرتتەۋشى عالىمداردىڭ ديسسەرتاتسيالىق ەڭبەكتەرىندە دەرەك كوزى رەتىندە پايدالانىلىپ كەلەدى.
ن. مىڭجان ۇلى قازاق تاريحى مەن فولكلورى تۋرالى الىس-جاقىن شەتەلدەردە دە كوپتەگەن باياندامالار جاساعان. 1986-جىلى گەرمانيا مەن تۇركيادا قازاق تاريحىنا قاتىستى حالىقارالىق كونفەرەنتسيالار مەن سيمپوزيۋمدارعا قاتىسسا، 1989-جىلى ا ق ش- تاعى گارۆارد ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ارنايى شاقىرۋىمەن عىلىمي لەكتسيالار وقىعان. سونىمەن بىرگە وزىنەن كەيىنگى عىلىم جولىنا تۇسكەن عالىم شاكىرتتەرىنە جول كورسەتىپ، ءوزىنىڭ اقىل-كەڭەسىن بەرگەن ابىز اقساقال رەتىندە دە ەل ەسىندە.
ن. مىڭجان ۇلىنىڭ «قازاقتىڭ قىسقاشا تاريحى»، «قازاقتىڭ ميفتىك اڭىزدارى» ەڭبەكتەرى توتە جازۋدان كيريليتساعا كوشىرىلىپ، ەلىمىزدە دە جارىق كورگەن، گۋمانيتارلىق عىلىم سالاسى بويىنشا عىلىمي اينالىمعا ەنگەن. شىعىس تانۋشى، تاريحشى ءنابيجان مۇحامەتحان ۇلىنىڭ قۇراستىرۋىمەن دە ماقالالار جيناعى جارىق كوردى.
2022-جىل عالىمنىڭ تۋعانىنا ءجۇز جىل تولىپ وتىر. قازاق حالقىنا ساناۋلى عۇمىرىندا ولشەۋسىز ەڭبەك ەتىپ كەتكەن ن. مىڭجان ۇلىنىڭ قوعامدىق عىلىمنىڭ ءار سالاسىندا جازىلعان ەڭبەكتەرىنىڭ، كوركەم شىعارمالارىنىڭ جانە عالىم ەڭبەكتەرىنە بايلانىستى جازىلعان ديسسەرتاتسيالىق جۇمىستار مەن ن. مىڭجان ۇلىنىڭ ءوزى مەن ەڭبەگى تۋرالى جازىلعان ماقالالار، ەستەلىكتەردىڭ باسىن قوسىپ، كوپتومدىعىن شىعارسا، عىلىمي كونفەرەنسيالار ۇيىمداستىرىلسا ارتىنا وشپەس ءىز، حالقىنا رۋحاني ازىق قالدىرىپ كەتكەن عالىمعا دەگەن ۇلكەن قۇرمەتىمىز بولار ەدى.
ن. نابيوللا،
م. و. اۋەزوۆ اتىنداعى ادەبيەت
جانە ونەر ينستيتۋتىنىڭ
عىلىمي قىزمەتكەرى
2022-جىل. 1- ناۋرىز.