حالىقارالىق «قازاقپاراتقا» - 100 جىل: قازاقستانداعى العاشقى لاتىنشا سايت قالاي اشىلدى؟

None
None
نۇر- سۇلتان. قازاقپارات - مەملەكەتتىك ءتىلدى دامىتۋ، ناسيحاتتاۋ جانە ونىڭ قولدانىس اياسىن ارتتىرۋ ىسىندە اقپارات قۇرالدارىنىڭ الار ورنى ايرىقشا ەكەنى بەلگىلى.

بۇل رەتتە، اسىرەسە، مەملەكەتتىك تىلدەگى اقپارات قۇرالدارىنىڭ ەل تاۋەلسىزدىگىنەن بۇرىن دا، ودان كەيىن دە اتقارىپ وتىرعان قىزمەتتەرىنىڭ ماڭىزدىلىعىن ەرەكشە اتاپ وتپەسكە بولمايدى.

سوناۋ ۇلت ءتىلىنىڭ دامۋىنا ءارتۇرلى توسقاۋىلدار قويىلعان كەڭەستىك قىتىمىر زاماننىڭ وزىندە دە وتارشىلدىق ساياساتتىڭ قاتاڭ باقىلاۋىنان اينالىپ ءوتىپ، قالىڭ جۇرتشىلىقتىڭ ساناسىن سەرپىلتۋگە، ءتىلى مەن ءدىلىن ساقتاۋعا، ءتول تاريحىن بىلۋگە قولدان كەلگەن كومەگىن اياماعان، نەشە قيلى جۋرناليستىك تاسىلدەردى قولدانا وتىرىپ، ەلدىڭ كوڭىلىن مازالاپ جۇرگەن تالاي سۇراقتارعا جاۋاپ بەرۋدى ماقسات تۇتقان جامپوزدار دا - ءدال سول قازاق ءتىلدى اقپارات قۇرالدارى ەدى.

تاۋەلسىزدىك ءداۋىرى باستالعالى بەرى ۇلت پەن ءتىل مۇددەسى جولىنداعى كۇرەستىڭ جاڭا كەزەڭىنە اياق باستىق. ءتىل ماسەلەلەرىن ايتۋ ارقىلى ۇلتتىڭ ءسوزىن سويلەپ، مۇڭىن جوقتايتىن، ەلدىڭ شىنايى قۇندىلىقتارىن تولعاي اشىپ، بۇركەمەلەنىپ كەلگەن تاريحىمىزدىڭ اقتاڭداقتارىن تەرەڭنەن قوزعايتىن اقپارات قۇرالدارى دۇنيەگە كەلدى.

سولاردىڭ ەسەلى ەڭبەكتەرىنىڭ ارقاسىندا انا ءتىلىمىزدىڭ سونە باستاعان رۋحى قايتا سەرپىلدى. قازاق مەكتەپتەرىنىڭ سانى ەسەلەپ ارتتى. مەملەكەتتىك تىلگە سۋسىنداپ وسكەن جاس ۇرپاقتىڭ كۇننەن كۇنگە كوبەيىپ وتىرعاندىعىنىڭ ءبىر بەلگىسى رەتىندە - سوڭعى جىلداردا جوعارى وقۋ ورنىنا ءتۇسۋ ءۇشىن ۇ ب ت تاپسىراتىن وقۋشىلاردىڭ 75-80 پايىزىنىڭ قازاق ءتىلدى مەكتەپ تۇلەكتەرى بولىپ وتىرعاندىعىنىڭ ءوزىن تىلگە تيەك ەتسەك تە جەتكىلىكتى...

وسى رەتتە وتكەن عاسىردىڭ توقسانىنشى جىلدارىنىڭ باسىنان مەملەكەتتىك تىلدەگى اقپارات قۇرالدارى بەلسەنە قوزعاعان ماڭىزدى تاقىرىپتاردىڭ ءبىرى - بۇگىنگى كۇندەرى ەلباسى ن. نازاربايەۆتىڭ ارنايى جارلىعىمەن ماقساتتى تۇردە جۇزەگە اسا باستاعان «قازاق ءتىلى ءالىپبيىن لاتىن گرافيكاسىنا اۋىستىرۋ» ماسەلەسى بولعانىن دا ايتار ەدىك.

بۇل تاقىرىپتاعى ىلكى ماقالا «لاتىن ءالىپبيىنىڭ بولاشاعى زور» دەگەن اتپەن 1991-جىلعى 24- قاڭتار كۇنى «انا ءتىلى» گازەتىندە جاريالاندى. وندا ماقالا اۆتورى، حالىقارالىق «قازاق ءتىلى» قوعامىنىڭ پرەزيدەنتى، اكادەميك ءابدۋالي قايدار قازاق ءتىلدى كيريل جازۋىن لاتىن ارپىمەن الماستىرۋدىڭ عىلىمي نەگىزدەرىن العاش رەت دايەكتەدى. كەيىننەن بۇل تاقىرىپ ءا. قايداردىڭ قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى ن. نازاربايەۆتىڭ اتىنا جازىلعان «كەمەل ەلگە، كەمەل ءالىپبي كەرەك» اتتى اشىق حات تۇرىندەگى ماقالاسىنا ۇلاسىپ («انا ءتىلى» گازەتى، 1993-جىلعى 30- جەلتوقسان)، قازاق-لاتىن ءالىپبيىنىڭ ىلكى جوباسى العاش رەت جۇرتشىلىق نازارىنا ۇسىنىلدى.

بۇل جوبا 1993-جىلعى ناۋرىزدىڭ 8-10 ى ارالىعىندا جانە تامىز ايىندا انكارادا وتكەن التى مەملەكەتتىڭ (تۇركيا، قازاقستان، ازەربايجان، وزبەكستان، قىرعىزستان جانە تۇرىكمەنستان) تۇرك تىلدەرىنە قولايلى دا ورتاق بولا الاتىن لاتىن ءالىپبيىن تالقىلاۋعا قاتىستى باس قوسۋلاردا قابىلدانعان 34 ءارىپتىڭ نەگىزىندە جاسالىنعان ەدى.

تۇركيادا وتكەن سول جيىنداردىڭ ناتيجەسىندە، ءار ەلدەن قاتىسقان كورنەكتى عالىمدار: «34 ارىپتەن تۇراتىن بۇل ءالىپبي تۇرك حالىقتارىنىڭ بارىنە ورتاق، ونى ءار ۇلت ءوزىنىڭ تىلدىك ەرەكشەلىكتەرىنە وراي قاجەتىنشە وزگەرتە الادى»، - دەگەن كەلىسىمگە ۋاعدالاسىپ، وعان قازاقستان اتىنان اكادەميك ءا. قايداردىڭ ءوزى قول قويعان-دى. اكادەميكتىڭ ەلباسىنىڭ اتىنا جازعان سول ماقالا-حاتىنىڭ سوڭىندا بەرىلگەن 27 ارىپتەن تۇراتىن ءالىپبي دە بار تۇرككە ورتاق ارىپتەر نەگىزىندە قازاق تىلىندەگى بارلىق ەرەكشەلىكتەر ەسكەرىلە وتىرىپ جۇيەلەنگەن تاڭبالارعا ساياتىن.

سول كەزدەردەن ەلباسىنىڭ ەرەكشە نازارى اۋعان، اسىرەسە سوڭعى جىلدارداعى سوزدەرى مەن جولداۋلارىندا تىلگە تيەك بولىپ، ءوزىنىڭ قولايلى، ورايلى ءساتىن كۇتىپ جۇرگەن بۇل ماسەلە - اقىرىندا وتكەن جىلدىڭ 26- قازانى كۇنى قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتىنىڭ «قازاق ءتىلى ءالىپبيىن كيريلليتسادان لاتىن گرافيكاسىنا كوشىرۋ تۋرالى» جارلىعىمەن تاماشا قورىتىندىلاندى.

حالقىمىزدىڭ قۋاتتى قولداۋىنا يە بولىپ، قالىڭ جۇرتشىلىق تاراپىنان كەڭىنەن تالقىلانعان لاتىن ءالىپبيىنىڭ العاشقى نۇسقاسىنا وزگەرىس ەنگىزۋ تۋرالى بيىلعى جىلدىڭ 18- اقپانى كۇنى قوسىمشا جاڭا رەداكتسيانىڭ قابىلدانۋى دا لاتىن گرافيكاسىنا نەگىزدەلگەن قازاق ءتىلى ءالىپبيىنىڭ بولاشاعى جارقىن، عالىمدار مەن ماماندار تاراپىنان بارشانىڭ كوڭىلىنەن شىعاتىن تۇبەگەيلى نۇسقا جۇيەلەنۋ ۇستىندە ەكەنىن كورسەتەدى. ءسوز جوق، لاتىن الىپبيىنە كوشۋ - جاي ءالىپبيدى اۋىستىرا سالۋ ەمەس، ول ءبىز ءۇشىن اسا ماڭىزدى وركەنيەتتى شەشىم.

ەلباسى ن. نازاربايەۆتىڭ «بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ» ماقالاسىندا اتاپ كورسەتىلگەندەي، «لاتىنشاعا كوشۋدىڭ تەرەڭ لوگيكاسى بار. بۇل قازىرگى زامانعا تەحنولوگيالىق ورتانىڭ، كوممۋنيكاتسيانىڭ، سونداي-اق 21-عاسىرداعى عىلىمي جانە ءبىلىم بەرۋ پروتسەسىنىڭ ەرەكشەلىكتەرىنە بايلانىستى».

بۇل شەشىم، سونىمەن بىرگە، قازاق ءتىلىنىڭ ءوز ەرەكشەلىگىنە ساي دىبىستالۋ جۇيەسىن قالپىنا كەلتىرۋ، تابيعي تازا قالپىن ساقتاۋ، باسى ارتىق جات ارىپتەردەن ارىلۋ، ءتىلىمىزدىڭ ۇندەستىگىنە ساي دۇرىس ەملە جۇيەسىن قالىپتاستىرۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. قازاق ءتىلىنىڭ حالىقارالىق ءبىلىم مەن اقپارات كەڭىستىگىنە كىرىگۋىنە، ءتۇبى ءبىر تۇرك دۇنيەسىمەن رۋحاني، مادەني، عىلىمي، ەكونوميكالىق قارىم-قاتىناستى كەڭەيتۋگە جول اشادى...

***

وسى رەتتە «قازاق اقپارات اگەنتتىگى» ۇلتتىق كومپانياسى (قازىرگى «قازاقپارات» حالىقارالىق اقپارات اگەنتتىگى) قازاق رەداكتسياسىنىڭ 2004 -جىلدىڭ ءساۋىر ايىنىڭ وزىندە مەملەكەتتىك تىلدەگى جاڭالىقتاردى ەلىمىزدە تۇڭعىش رەت لاتىن ارپىمەن تاراتۋدى قالاي جۇزەگە اسىرعانى تۋرالى ءسوز ەتكىمىز كەلەدى.

بۇل يدەيانىڭ اۋەلدە ومىرگە كەلۋىنە - اتاجۇرتتىڭ ءار حابارىنا سۋساپ، ىنتىعىپ وتىرعان شەت ەلدەردەگى قانداستارىمىزعا قازاقستان جاڭالىقتارىن قالاي جەتكىزسەك ەكەن دەگەن جاناشىرلىق مۇددە تۇرتكى بولعان-دى. سىرتتاعى قازاقتاردىڭ كوبى، اسىرەسە قىتايداعى قالىڭ قازاق توتە اراب جازۋىن، ال ەۋروپا، تۇركياداعى قانداستارىمىز لاتىنشانى پايدالاناتىندىقتان، ءبىز قولدانىپ جۇرگەن كيريل ءارپىن تانىمايدى. ىرگەدەگى وزبەكستان دا بىردەن لاتىنشاعا كوشىپ كەتكەندىكتەن، ول ەلدەگى قازاقتىڭ كەيىنگى تولقىنى ءوز-وزىنەن لاتىن ارپىندە ساۋات اشا باستادى.

دەمەك، شەتتەگى قانداستارىمىز ءۇشىن قازاقستان حابارلارىن اگەنتتىك سايتى ارقىلى لاتىن ارپىندە جەتكىزىپ تۇرۋ ءتيىمدى بولاتىنى انىق. وسى ماقساتپەن اگەنتتىكتىڭ كومپيۋتەرلىك تەحنولوگيا ماماندارىنا قازاق تىلىندەگى جاڭالىقتاردى اۆتوماتتى تۇردە تىكەلەي لاتىنشاعا اۋىستىراتىن باعدارلاما جاساۋعا تاپسىرىس بەرىلىپ، ول سىناقتان ءوتىپ، كەم-كەتىك جەرلەرى تۇزەتىلگەننەن كەيىن، 2004-جىلعى ءساۋىردىڭ 14 ىنەن باستاپ، لاتىنشا سايتىمىز تولىققاندى ىسكە قوسىلىپ كەتكەن ەدى.

ەندى قاي لاتىنشانى تاڭدادىق دەگەنگە كەلسەك، ءبىز بۇل رەتتە جوعارىدا تىلگە تيەك ەتىلگەن، اۋەلى «انا ءتىلى»، كەيىننەن «ەگەمەن قازاقستان» گازەتتەرىندە جاريالانىپ، ەلباسى نازارىنا ۇسىنىلعان اكادەميك ءا. قايداردىڭ جوباسىن، ءبىر-ەكى ارپىنە عانا وزگەرىس ەنگىزە وتىرىپ، نەگىزگە العاندى ءجون كوردىك. سول كەزدە تۇركيادا وسى الىپبيمەن جامبىلدىڭ جىرلارى باسىلعان ەكەن، وقىعانعا اۋىرلىق تۋدىرا قويمايتىنى اڭعارىلدى. جانە سول نۇسقانىڭ جەڭىلدىگىن بۇگىنگى كۇنگە دەيىن «قازاقپارات» سايتىندا لاتىنشا شىعىپ تۇراتىن سايتتان دا بايقاۋ قيىنعا سوقپايدى.

اگەنتتىكتىڭ بۇل لاتىنشاسى قازىرگى كەزدە ماماندار اراسىندا «قازاقپاراتتىق نۇسقا» دەگەن اتپەن بەلگىلى.

«قازاقپاراتتىڭ» لاتىنشا سايتى دۇنيەگە كەلىسىمەن بۇل باستاما كوپشىلىكتىڭ زور قولداۋىنا يە بولدى. ول قازاق ءتىلدى سايت وقىرماندارى سانىن كۇرت ارتتىردى. اقپارات قۇرالدارى ايتۋلى جاڭالىقتى: «قازاقپارات» مەملەكەتتىك تىلدەگى حابارلاردى ينتەرنەت جەلىسىندە لاتىن جازۋىمەن شىعارۋدى قولعا الدى»، «قازاقپارات» حابارلارىن لاتىن ارپىمەن تاراتا باستادى»، «قازاقپارات» سىرەسكەن سەڭدى بۇزدى» دەگەن تاقىرىپتارمەن سۇيىنشىلەپ جاتتى.

باسىلىم بەتتەرىندە بۇل باستاما - «شەتتەگى 5 ميلليونعا جۋىق قازاققا جاسالعان زور قۇرمەت»، «مەملەكەتتىك ءتىل اياسىن كەڭەيتۋگە مول ۇلەس قوساتىن جوبا»، «كەلەشەك - لاتىن الىپبيىندە، ينتەرنەت جۇيەسىندە قازاق تىلىندەگى حابارلاردىڭ الەمگە ورتاق ارىپپەن تارالۋى، ءسوز جوق، سىرتتاعى قازاقتار ءۇشىن ۇلكەن جاردەم»، «بۇل الەم قازاقتارى عانا ەمەس، ورتاق ءتىل مەن ورتاق تۇسىنىكتەگى تۇرك تىلدەس باۋىرلارىمىز ءۇشىن دە قاجەتتى باستاما، لاتىن ءالىپبيى ولاردىڭ قازاقشانى ۇيرەنۋىنە دە مولىنان جاردەم بەرەرى انىق»، دەپ جوعارى باعالاپ جاتتى.

ماسەلەن، قازاقتىڭ قوعامدىق ويى مەن رۋحانياتىندا ءوز ورنى بار ءاليحان بايمەن مىرزا: «قازاقپارات» اگەنتتىگىنىڭ قازاقشا حابارلاردى لاتىن جازۋىمەن تاراتا باستاۋى - ونىڭ مەملەكەتتىك ءتىل ساياساتىنا كورسەتىپ وتىرعان ۇلكەن قولداۋى»، - دەپ اتاپ كورسەتتى.

- تاۋەلسىزدىك العانىنا 12 جىلدان اسىپ، الەمدىك قاۋىمداستىققا تانىلا باستاعان ءبىزدىڭ مەملەكەتىمىزدىڭ قازاقستان دەگەن اتاۋىن دۇنيە ءجۇزى باسقاشا، ياعني قاتە، ونىڭ ورىس تىلىندەگى دىبىستالۋىمەن، «Kazakhstan»، ياعني «كازاحستان» دەپ وقيدى. ول ارينە ورىس تىلىنەن الىنعان اتاۋ. ال بۇل وزىمىزشە دۇرىستاعان قالپىمىز. ايتپەسە، ءاۋ باستا الەمگە ءوز ەلىمىزدى مۇلدە باسقاشا اتپەن تانىتىپ، «Kazakstan» دەپ تە جازعان كەزىمىز دە بولعان. ءبىز كازاح تا، كازاك تا ەمەس، قازاقپىز عوي. مىنە وسى ماسەلە، قابىرعامىزعا باتىپ جۇرگەندە، قازاق اقپارات اگەنتتىگى سول ولقىلىقتى تۇڭعىش رەت قالپىنا كەلتىردى.

«قازاقستان» سوزىندەگى «ق» قارپىن لاتىنشامەن جازعاندا «Q» قارپىمەن ورنەكتەپ، «Qazaqstan» دەپ جازدى. دەمەك، لاتىن جازۋىنىڭ سالماعىن بىلەتىن الەم جۇرتشىلىعى ەندىگى جەردە «قازاقپاراتتىڭ» ۇلگىسىمەن، قازاقستاننىڭ اتاۋىن دۇرىس ايتىپ جازاتىن بولادى. ەندى «قازاقپاراتتىڭ» بۇل باستاماسىن ەلىمىزدەگى باسقا دا قوعامدىق ۇيىمدارى مەن اقپارات قۇرالدارى كوتەرىپ، ودان ءارى دامىتسا قۇبا-قۇپ»، - دەدى ول باسپا ءسوز بەتىندە بىلدىرگەن پىكىرىندە.

سونداي-اق بۇل جوبانى اسا زور قۋانىشپەن قابىلداپ، بىردەن جۇرەكجاردى لەبىزىن بىلدىرگەن ادامنىڭ ءبىرى - شەتتەگى قازاقتار اراسىنداعى كورنەكتى تۇلعا، تالاي جىل ەۋروپاداعى «ازاتتىق» راديوسى قازاق ءبولىمىنىڭ باسشىسى قىزمەتىن اتقارعان قالامگەر حاسان ءورالتاي اقساقال بولعان ەدى.

ول كىسى سوناۋ گەرمانيانىڭ ميۋنحەن قالاسىنان قازاقپارات اگەنتتىگى قازاق رەداكتسياسىنىڭ جەتەكشىسىنە، ياعني وسى جولداردىڭ اۆتورىنا ەلەكترون پوشتا ارقىلى لاتىنشامەن جىبەرگەن حاتىندا: «ۇلكەن ءىستى باستاپ وتىرسىزدار، سىرتتاعى ورىس قارپىن تانىمايتىن ەل قازاقستاننىڭ جاڭالىعىن بىلە الماي قينالۋشى ەدى، عانيبەت بولدى. لاتىن قارپى بولاشاقتا ءدۇيىم تۇرك جۇرتتارىنىڭ بىرلىگىنە، ىنتىماقتاستىعىنا قىزمەت ەتۋى ءتيىس. سول جولداعى قادامدارىڭىزعا ساتتىلىك تىلەيمىن»، - دەپ العىسىن ءبىلدىردى.

ءبىز دە ءوز اتىمىزدان ول كىسىنىڭ جەدەل پىكىر جولداعانىنا راقمەت ايتىپ، جاۋاپ حات جازدىق.

«ءسىز سياقتى ءىرى تۇلعالاردىڭ ءبىزدىڭ باستامامىزعا قولداۋ جاساعانىنا ريزاشىلىعىمىزدى بىلدىرەمىز. ءسىزدىڭ «ەلىم-ايلاپ وتكەن ءومىر» اتتى كىتابىڭىزدى قىزىعا وقىدىق. كوپ نارسەنى بايقاعىشتىعىڭىزعا، تۋىندىڭىزدىڭ جەلىسىن وقىرماندى جالىقتىرمايتىنداي ەتىپ ورە بىلەتىنىڭىزگە، ۇلتىڭىز ءۇشىن وتقا تۇسەتىن ەرلىگىڭىزگە، كىسىلىك كەلبەتىڭىزگە ريزا بولدىق... الەم قازاقتارىنىڭ ءتىلىن، ءدىلىن، ءداستۇرىن ۇمىتپاي، ءبىرتۇتاس حالىق بولىپ ءومىر سۇرگەنى - ءبارىمىزدىڭ ارمانىمىز. ءبىز دە سول ۇلى ماقسات جولىنداعى كۇرەسكە ءوز ۇلەسىمىزدى قوسۋعا ۇمتىلۋدامىز»، دەگەن تىلەگىمىزدى بىلدىردىك.

ءبىر قىزىق جايت، ءبىز بۇل حاتىمىزدى اۋەلى ءوزىمىز قولدانىپ جۇرگەن كيريل ارپىمەن جىبەرگەن ەدىك. ەرتەڭىنە حاسەكەڭنەن حابار كەلىپ تۇر.

«جىبەرگەن حاتتارىڭىزدى ەش اشا المادىم، ارىپتەر تانىلمايدى»، دەپتى. سول حاتىمىزدى دەرەۋ لاتىنشاعا اينالدىرىپ، قايتا جىبەرگەن ەدىك، ىلە-شالا «ەندى وقىلدى» دەگەن حابار جەتتى.

ارتىنشا ءبىزدىڭ تاراپىمىزدان ءوزى جونىندە ايتىلعان پىكىرلەرگە ريزاشىلىعىن بىلدىرگەن جاۋاپ كەلدى.

- حاتىڭىزدى الىپ قۋاندىم. ەلدەن كەلگەن، قازاقتىق سانا-سەنىم اڭقىعان دۇنيەلەر مەنى ىلعي دا قۋانتادى. راقمەت! - دەپ باستاپتى حاتىن حاسەكەڭ.

- ءسىزدى سىرتىڭىزدان جاقسى بىلەمىن. ءسىز اشقان «انا ءتىلى» گازەتىنىڭ العاش سانى شىعا باستاعان كەزدەگى (قازاقستان تاۋەلسىزدىگىن الماي تۇرعان شاقتاعى) نومىرلەرىن ءبىز «ازاتتىق» راديوسىندا: «قازاق ءتىلى ەندى قاتارعا قوسىلار» دەپ ەرەكشە ۇمىتتەنىپ، گازەتتىڭ ءار ءنومىرى جونىندە راديودا ارنايى باعدارلاما بەرىپ، ونى دارىپتەپ تانىستىرۋشى ەدىك. تاۋەلسىزدىكتىڭ الدىندا الماتىعا بارعانىمدا (1991-جىلدىڭ كوكتەمىندە)، جىگىتتەر ماعان گازەتتىڭ كوللەكتسياسىن سىيلاعان-دى...

- لاتىن ارپىمەن حابار تاراتۋعا كىرىسۋلەرىڭىز، ينشاللا، يگىلىكتى ءىستىڭ باستاماسى جانە كۇندەلىكتى، اپتالىق گازەتتەر مەن جۇرنالدارعا دا ۇلگى بولار دەپ ۇمىتتەنەمىز. لاتىن ارپىمەن شىققان كىتاپتاردى دا كورەرمىز. ءوزىڭىز دە جاقسى بىلەتىندەي، بۇل لاتىن ءارپى ورىستانۋعا قارسى جاقسى قورعان جانە ۇلتتىق اقشا، تاعى باسقالار سياقتى رەسەي جاقتاعى شەكارا كۇزەتشىسى...

- بۇل باستاماعا ەڭبەگى سىڭگەن بارلىق قازاقتىق قانى، ۇلتتىق سانا-سەزىمى بار بار تۋىستاردى قۇتتىقتايمىن. انالارىڭنىڭ اق ءسۇتى - انا تىلدەرىڭدى ارداقتاڭدار، اياق استى جاعدايدان قۇتقارىڭدار، دەگەن تىلەك بىلدىرەمىن، - دەپ اعىنان جارىلدى.

حاسەن اقساقال بۇدان كەيىن دە بىزبەن تىعىز قارىم-قاتىناستا بولىپ، ءوزىنىڭ ماقالالارىن جىبەرىپ تۇردى. قازاقستاننىڭ اقپارات قۇرالدارىندا قازاقپاراتتىڭ لاتىنشا سايتى جونىندە جىلى لەبىزدەرىن ءبىلدىرىپ ءجۇردى. ماسەلەن، 2007-جىلى «ەگەمەن قازاقستان» گازەتىندە شىققان ماقالاسىندا ول بىلاي دەپ جازدى.

- بابالاردان جەتكەن «اۋرۋ قالسا دا، ادەت قالمايدى» دەگەن ماتەلدىڭ ورىندى ايتىلعانىن ءوز ومىرىمدە كۇندە كورىپ وتىرامىن. ۇزاق جىلدار بويى راديودا ىستەپ، حابار تاراتقان جانە ونى باسقارعان كەزىمدە كۇندىز-ءتۇنى الەمدەگى بارلىق باستى اقپارات اگەنتتىكتەرىن قاداعالاپ، ولار جاريالاعان حابار-مالىمەتتەردى سالىستىرا وتىرىپ ىرىكتەيتىن جۇمىس بابى ۇيرەنشىكتى ادەتكە اينالىپتى.

جەتپىستىڭ ورتاسىنان ءوتىپ، سەكسەنگە ورلەگەن قازىرگى زەينەت دەمالىسىمداعى ومىرىمدە دە كۇن سايىن ينتەرنەتتىڭ باسىنان تۇرماي، بەينە بۇرىنعى جۇمىستاعى كەزىمدەگىدەي اقپارات اگەنتتىكتەرى حابارلارىن، باسپا سوزدە جازىلعانداردى قاداعالاپ وقيمىن. ماسەلەن، اعىلشىن تىلىندەگى باستى اقپارات اگەنتتىكتەردى قىسقاشا شولىپ وتكەننەن كەيىن، تۇركياعا اۋىسامىن. ونى بىتىرگەننەن كەيىن قازاقستانعا وتەمىن. سوندا ءبىرىنشى قارايتىنىم - «قازاقپاراتتىڭ» لاتىنشا سايتى. سول ارقىلى اتامەكەندە بولىپ جاتقان قىرۋار جاڭالىقتاردى كوپ ۇزاتپاستان، جەدەل تۇردە ءبىلىپ وتىرامىن. تۋعان ەل تىنىسىنان جان-جاقتى حابار الۋدان كەمىستىك كورمەيمىن. الايدا، سونىڭ ءوزى، سىرتتاعى بىزدەر ءۇشىن ازدىق ەتەتىنىن دە ايتقىم كەلەدى. شىنىن ايتقاندا، ينتەرنەت الەمىندە شەت ەلدەردە تۇراتىن بىزدەر اڭساپ ءجۇرىپ ىزدەپ وقيتىن قازاقشانىڭ اۋقىمى وتە تار بولىپ تۇر. سىرتتاعى بىزدەر ورىسشا بىلمەيمىز. ءارى الىس شەتەلدەردە ءومىر سۇرەتىن قازاقتاردىڭ ءبارى دەرلىك قازاقستانداعى قازىرگى كيريلشە قارىپپەن جازىلعانداردى وقي المايدى. سوندىقتان دا وسىدان بىرنەشە جىل بۇرىن «قازاقپارات» قازاق تىلىندەگى حابارلاردى لاتىن ارىپتەرىمەن دە تاراتا باستاعاندا، قۋانىشىم قوينىما سىيماي، «قازاقپارات» قازاق تىلىندەگى حابارلاردى لاتىنشا تاراتا باستادى دەپ جان-جاققا جار سالدىم، «قازاقپارات» باسشىلىعىنا قۇتتىقتاۋ حات جولدادىم. ول حاتىما اگەنتتىكتىڭ قازاق رەداكتسياسىن باسقاراتىن جارىلقاپ بەيسەنباي ۇلى جاۋاپ قايىرعان-دى.

كەيىننەن ءبىر-ەكى ماقالام دا جارىق كوردى. سودان بەرى شەتتەگى بىزدەر، ەندى قازاقستان قاشان «ورىس ءارپى» كيريللشەدەن لاتىنشاعا وتەر ەكەن، قاشان قازاقستاننىڭ قازاق تىلىندەگى گازەت- جۇرنالدارىن لاتىن ارىپتەرىمەن وقىر ەكەنبىز، قاشان قازاقستان وتارشىلدىق وكتەمدىك كەزىندە ەرىكتەن تىس بويسۇندىرىلعان جاعدايدان قۇتىلار ەكەن دەپ ارمانداۋمەن كەلەمىز. ول دامە- ارمانىمىز ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباي مىرزانىڭ وسىدان بىرنەشە جىل بۇرىن لاتىن ارپىنە كوشۋ تۋرالى ماسەلەنى كوتەرگەننەن كەيىن تىپتەن كۇشەيە ءتۇستى.

ءبىراق ول دا بەر جاعىنداعى اتقارۋشى ورىنداردىڭ، ون بەس جىلدان استام ۋاقىت بۇرىن: «قازاق ءتىلى - مەملەكەتتىك ءتىل، پالەنباي جىلدان باستاپ قازاقستاندا بارلىق ءىس قاعازدارى قازاقشا بولادى»، - دەپ جاريالاعان زاڭ-قاۋلىلارى سياقتى ىسكە اسپاي، ءسوز جۇزىندە قالا بەرمەسە ەكەن، دەيمىز.

1991-جىلدىڭ ماۋسىم ايىنان باستاپ، 1997-جىلعا دەيىن جۇمىس بابىمەن قازاقستانعا 12 رەت باردىم. ول كەزدە الماتىدا قازاق تىلىندەگى گازەت-جۋرنالدار ءار دۇڭگىرشەكتەن تابىلا بەرەتىن- ءدى. ارادا 7-8 جىل وتكەننەن كەيىن 2005-جىلى جانە بيىل (2007-جىلدىڭ ءساۋىر ايىندا) قازاقستانعا بارعانىمدا، الماتىدا قازاق تىلىندە گازەت-جۇرنال تابا المادىم.

قازاقشا گازەت ىزدەپ ارنايى تۇردە الماتى اۋەجايىنا دا باردىم. قاسىما ورىسشا بىلەتىن كىسىلەردى ەرتىپ ءجۇرىپ ىزدەدىم. جوق! 2005-جىلى قازاقستانعا بارعاندا، وتاربامەن (پويىزبەن) الماتىدان تۇركىستانعا جانە الماتىدان استاناعا سوعىپ قايتتىم. جولدا ءبىر-بىرىمەن ورىسشا سويلەسىپ تۇرعان قازاقتاردى اڭگىمەگە تارتىپ: «قازاقتىڭ قازاقپەن ورىسشا سويلەسۋى ۇيات ەمەس پە؟»، دەدىم.

سوعان بايلانىستى ولارعا ەلباسى نۇرسۇلتان نازاربايدىڭ «قازاق قازاقپەن قازاقشا سويلەسسىن» دەگەن ورىندى ءسوزىن ەسكەرتتىم. وعان ولار: «الدىمەن پارلامەنتتەگى قازاق دەپۋتاتتار جانە قازاق مينيسترلەر قازاقشا سويلەسىپ، ەلگە ۇلگى بولسىن...»، دەپ جاۋاپ قايىردى.

ەل بولىپ ءومىر ءسۇرۋدىڭ ءتۇيىنى - انا ءتىلى ەكەنى داۋسىز.

«قازاقپاراتتىڭ» لاتىن ارىپتەرىمەن حابار تاراتۋى وتە دۇرىس باعىت-باستاما بولدى. ەلباسى ماسەلە كوتەرگەننەن كەيىن، قازىر قازاق لاتىنشاسىنا ءوتۋدىڭ ءتيىمدى جولدارى، ۇتىمدى قارىپتەر جۇيەسى تاڭدالىپ جاتقانىنان حاباردارمىن. مەنىڭشە، ەلدىڭ كوزى ۇيرەنە بەرۋ ءۇشىن، وسىعان دەيىن عالىمدار مەن ماماندار سۇرىپتاپ ۇلگەرگەن لاتىنشا قارىپ ءتۇرىن قازاق تىلىندە شىعاتىن گازەت- جۋرنالداردىڭ بىرتىندەپ پايدالانا بەرگەنى دە دۇرىس سياقتى كورىنەدى.

ماسەلەن، «ەگەمەن قازاقستان» گازەتى ءار كۇنى ءبىر بەتىن لاتىن ارىپتەرىمەن شىعارسا، باسقالارعا ۇلگى بولۋمەن قاتار، تاريح الدىندا دا ۇلكەن بەدەل يەلەنەر ەدى، دەپ ويلايمىن (ەگەمەن قازاقستان. 2007-11-06). قازاق اقپارات اگەنتتىگىنىڭ 2004 -جىلدان باستالعان لاتىن ارپىندەگى سايت اشۋ باستاماسىن، كوپ ۇزاماي-اق ەلىمىزدىڭ باسقا دا اقپارات قۇرالدارى قولداپ اكەتكەنى ءمالىم.

بۇگىندەرى ءبىرشاما سايتتاردىڭ لاتىنشا قوسىمشالارىمەن شىعىپ وتىرعانى، سونىڭ دالەلى. بۇل ءبىر جاعىنان، وقىرمان تاراپىنان وسى الىپبيمەن اقپارات الۋ سۇرانىسى اۋەلدەن بار ەكەنىن بايقاتسا دا كەرەك.

ياكي، ەلباسىنىڭ «قازاق ءتىلى ءالىپبيىن كيريلليتسادان لاتىن گرافيكاسىنا كوشىرۋ تۋرالى» جارلىعى دا قازىرگى زامانداعى الەمدىك دامۋ ۇدەرىستەرىنىڭ تالابىنا ساي دەر كەزىندە قولعا الىنعان، ەلىمىزدى كەمەل بولاشاققا قول سوزۋعا ۇمتىلدىراتىن جارقىن باعدارلاما. سول جارلىققا سايكەس، قازىرگى كەزدە قازاق ءالىپبيىنىڭ لاتىن تاڭباسىنداعى ءبىرىڭعاي ستاندارتتى نۇسقاسىن تۇبەگەيلى جۇيەلەۋ، جاڭا ەملە ەرەجەلەرىن قالىپتاستىرۋ، لاتىن الىپبيىنە ۇيرەتەتىن ماماندار مەن مەكتەپ وقۋلىقتارىن دايىنداۋعا كىرىسۋ جۇمىستارى كەزەڭ-كەزەڭىمەن قولعا الىنىپ اتقارىلىپ جاتىر. ەلىمىزدە 2025-جىلعا قاراي ءىس قاعازدارى، مەرزىمدى باسىلىمدار، وقۋ قۇرالدارى، ءبارىن دە لاتىن الىپبيىمەن باسىپ شىعارا باستاۋ جۇزەگە اسپاق.

ال قازاق اقپارات اگەنتتىگى جانە ونىڭ باستاماسىنا ءۇن قوسقان باسقا دا اقپارات قۇرالدارىنىڭ مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ قولدانىلۋ اياسىن ارتتىرۋ، الەم قازاقتارىنا اتاجۇرت تىنىسىنان جان-جاقتى حاباردار ەتۋ ماقساتىن كوزدەي، الدەنەشە جىلدار بۇرىن لاتىنشا سايتتار اشقانىن - بۇگىنگى كۇندەرى ەلىمىزدىڭ ساياسي، قوعامدىق ومىرىندەگى تاريحي وقيعاعا اينالىپ وتىرعان «قازاق ءتىلى ءالىپبيىن كيريلليتسادان لاتىن گرافيكاسىنا كوشىرۋ تۋرالى» ەلباسى جارلىعىنا دەيىنگى دايىندىقتىڭ ءبىر پاراسى رەتىندە قابىلدار ەدىك.

***

«قازاقپاراتتىڭ» مەملەكەتتىك ءتىل اياسىن كەڭىتۋ مۇددەسىن كوزدەگەن سول باستاماسىنىڭ لاتىنشا جوبادان كەيىن دە ءوزىنىڭ ساباقتاس جالعاسىن تاپقانى بەلگىلى.

2009-جىلدىڭ قازان ايىنان باستاپ، ۇلتتىق اگەنتتىكتىڭ قازاق تىلىندەگى ماتەريالدارى توتە اراب جازۋىمەن دە تاراتىلا باستادى. قىتايداعى 2 ميلليونعا جۋىق قازاقتى اتاجۇرتپەن اڭساتا قاۋىشتىرعان بۇل باستاما دا ءوز ماقساتىنا جەتتى.

«قازاقپاراتتىڭ» انا تىلىندەگى وقىرماندار سانىن كۇرت ارتتىرعان توتە جازۋ جوباسى، سوڭىرا ودان ءارى دامىتىلىپ، توتە جازۋمەن شىعاتىن «قازاق رۋحانياتى» اتتى ادەبي، مادەني، ەلتانۋ پورتالىن اشۋعا ۇلاستى. پورتالدىڭ «قازاق تاريحى» ايدارىندا قازاق تاريحىنىڭ عىلىمي نەگىزدەلگەن ىقشام تاراۋلارى، وتكەنىمىزگە قاتىستى تارتىمدى ماقالالار بەرىلەدى.

«ادەبيەت جانە ونەر» ايدارىندا قازاق ادەبيەتى مەن ونەرىنىڭ ماسەلەلەرى، بەلگىلى قالامگەرلەر مەن ونەر يەلەرى تۋرالى ماقالالار، ولارمەن وتكىزىلگەن سۇحباتتار ۇسىنىلادى. «ۇلتتىق سالت- داستۇرلەر» ايدارىندا حالقىمىزدىڭ باي ادەت-عۇرىپتارىنا بايلانىستى مالىمەتتەر نازارعا تارتىلادى..

«اتا-تەك شەجىرەسى» ايدارىندا قازاق شەجىرەسىنىڭ تياناقتى ساراپتاۋدان وتكەن نۇسقالارى جاريالانادى. سونداي-اق «اڭگىمە الەمى» (قازاق اڭگىمەلەرىنىڭ انتولوگياسى) ايدارىندا قازاق پروزاشىلارىنىڭ تاڭداۋلى اڭگىمەلەرى ىرىكتەلىپ ازىرلەنەدى. قازىردىڭ وزىندە وندا 60 تاي جازۋشىنىڭ 300 گە جۋىق اڭگىمەسى ورنالاستىرىلعان.

«جەتى عاسىردىڭ جىر جەلكەنى» (قازاق پوەزياسىنىڭ انتولوگياسى) ايدارىندا قازتۋعان جىراۋدان بۇگىنگى كۇن اقىندارىنا دەيىنگى جەتى عاسىر ارالىعىندا دۇنيەگە كەلگەن تاڭدامالى ولەڭدەر جيناقتالعان. قازىرگە دەيىن 90 داي اقىننىڭ 900 گە جۋىق ولەڭى ورنالاستىرىلىپ وتىر.

«بالاۋسا» (بالالار ادەبيەتى) ايدارىندا - قازاق ەرتەگىلەرى مەن اڭىزدارى، تاقپاقتار مەن جاڭىلتپاشتار، ويىن ولەڭدەرى، بالدىرعاندارعا، مەكتەپ وقۋشىلارىنا ارنالعان جىرلار مەن اڭگىمەلەر توپتاستىرىلعان.

«ءداستۇرلى اندەر مەن كۇيلەر» (قازاق اندەرىنىڭ انتولوگياسى) ايدارىندا قازاق كۇيلەرىنىڭ تاريحى، ەرەكشەلىكتەرى، كۇي اڭىزدارى تۋرالى ماتەريالدار، ءداستۇرلى اڭدەر تۋرالى زەرتتەۋلەر سالىنادى. پورتالدىڭ بار ايدارلارىنىڭ ماتەريالدارى ۇدايى تولىقتىرىلىپ وتىراتىنداقتان، وقىرمان قازاق رۋحانياتىنىڭ جان-جاقتى جاڭالىقتارىمەن، جاڭا تۋىندىلارمەن ىلعي دا قاۋىشۋ قۋانىشىنا بولەنەدى...

جارىلقاپ بەيسەنباي ۇلى،

پۋبليتسيست،

زەرتتەۋشى،

«قازاق اقپارات اگەنتتىگى» ۇلتتىق كومپانياسى قازاق رەداكتسياسىنىڭ 1997-2011-جىلدارداعى باس ساراشىسى

سوڭعى جاڭالىقتار