«Мұңлық-Зарлық» кесенесіне қызығушылар саны артып келеді
Өңірдің өлкетанушысы, филология ғылымдарының кандидаты Қазыбек Тәжиевтің сөзінше, жалпы Мұңлық пен Зарлық жайында тың деректер көп. Мәселен, жергілікті қариялар аңыздағы егіздерге арналған мұнараны «Өте ескі дәуірде тұрғызылған» деп айтады. Бүгінде мұнараның күтімінің жоқтығынан құландысы ғана қалған, ол қам қыштан тұрғызылған. Халық оны «Мұңлық-Зарлық» дастанымен байланыстырады. Қазірге дейін адамдар мұнара орнына барып түнейді. Арыс қаласында Мұңлық-Зарлыққа арнап салынған символикалық ескерткіш бар.
Аңызға сәйкес, ертеде қылышынан қан тамған қаһарлы бір ханның жалғыз қызы бойжеткенде бір кедей жігітке ғашық болып, көңіл қосып жүреді екен. Мұны біліп қойған хан жігітті дарға астырады. Жігіт өлгеннен кейін қыз мезгіліне жетпей бір ұл, бір қыз табады. Көп көзінен, ел сөзінен сескенген хан жаман атқа қалмаудың амалын іздеп, қос бүлдіршіннің көзін жоюды астыртын мыстан кемпірге тапсырады. Мыстан кемпір өмірге жаңа келген сәбилерді көз көрмес, құлақ естімес жерге апарып, биік өскен жап-жасыл ағаштың басына қызды - шығысқа, ұлды - батысқа қаратып іліп кетеді. Нәрестелердің көз жасы тамған ағаш бұтақтары суалып, қуара бастайды. Қос жүрек соғуын тоқтатқанда, бәйтерек те өсуін тоқтатыпты. Ел ішіндегі өсек сөз, өтірік өкпеге шыдамаған патшаның қызы егізін іздеп жолға шығады. Бармаған жер, баспаған тауы қалмайды. Күлкісіз күндер, ұйқысыз түндер, арманмен айлар, жылаумен жылдар өтеді. Қатты шаршап, діңкесі құрыған қыз әбден қурап, қабығы түсіп, шіруге айналған биік ағаштың түбіне келіп қисаяды. Ұйықтап кеткен соң, оны бір сүйкімді саз, сиқырлы әуен оятады. Құлақ түріп, тың тыңдаса «ән салып тұрған» қасындағы биік ағаш екен. Қыз күндіз қос бүлдіршінін іздеп, түнде осы «әнші» ағаштың түбіне келіп, неше түрлі әуез естіп, көңіл жұбатып, тынығып жүреді. Бір күні айналаға көз салмақ болған қыз ағаштың басына шығамын деп оны құлатып алады. Бірақ көп ұзамай самал соғып, «әнші» ағаш қайта зарлай жөнеледі. Қыз оның құпиясын білмек болып тексереді. Ағаш жуан түбінен басына дейін қуыс екен. Жіңішке басының екі жағында бұтақтан бұтаққа керіліп қалған ішектерді көреді. Бұл қыздың екі баласынан қалған жұрнақ еді. Батыс жағындағы ішек бостау, ал шығыс жағындағы ішек қатты тартылыпты. Егізінің өлімінен хабары жоқ қыз енді ағаш неге ән салатынын түсінеді де, өзі де қуыс ағаш жасап алып, манағы ішекті соған тағады. Шертіп көрсе, үні жүрегіне жақын, жанына жайлы естіледі. Қыз байғұс бостау тартылған ішекке үні мұңды шығатындықтан, «Қызым - Мұңлық» деп, ал ащы, тым зарлы шығатындықтан, қатты тартылған ішекке «Ұлым - Зарлық» деп ат қойып, күндіз-түні қолынан тастамай, күй шығарып, ел кезіп, егізін іздеп кеткен екен.
Қазыбек Тәжиевтің сөзінше ханның қызы Қаншайым мен Зарлықтың жер болып, тегістеліп кеткен қабірін алғаш тапқан адам Асылхан молда деген кісі. Ол көміліп қалған жерінен жарыққа шығып, ең кемі үш-төрт ғасырлық уақытты басынан өткерген сынатастағы Қаншайым ана мен Зарлық есімдері жазылған жазуды оқып, елге түсіндірген екен. Дүниеде сирек кездесетін, «Қызыл кітапқа» жазылған қасиетті тораңғы ағашы қалың өскен дарияның бұл тұсы елдің есінде аңыз-жыр түрінде сақталған тарихи деректерге бай. Мысалы, екі күшікпен аралға апарылып тасталған Қаншайымның тұрған жері әлі күнге дария суының ортасында - «Қаншайым аралы» деп аталады.
Дастанда айтылатын «Шөгірлі» тоғай әлі күнгі осы атауға ие. Ал, кесене ішінде бес адамның моласы бар. Есіктен кіргендегі сол қапталдың төрінде екі адамның қабірі бар. Қабір орны тегістеліп, білінер-білінбес төбешікке айналған. Осы қабірге іргелес және екі қабір бар. Қарама-қарсы тұрған екі қабірді 0,75-0,80 метр биіктікте қышпен өріп, сыртын сылаған. Екі аралықтағы 2 метрлік ашық жерде жатқан қара мәрмәрға «Мұңлық-Зарлық анасы Ханшайым, әкесі Шаншархан патша. Дүниеден өткеніне 440 жыл 1996 жылы қойылды» деп жазылған.
Қарама-қарсы қышпен өрілген қоршаудың солтүстік жақтағысы анасы Қаншайымның, оңтүстік жақтағысы Зарлықтың қабірі. Зарлық кесенесінің шырақшысы Қалдыбек Күлембаевтың сөзіне қарағанда, алғашында Зарлық басында үлкен кесене болған. Күтімсіздік пен қараусыз қалғанның салдарынан кесене құлап, оның қыштары шашылған және шашылған орында үлкен төбешік пайда болған.
1975 жылдары жергілікті халық жиналып, шашылған қышының жарамдыларын жинастырып, қазіргі үлгіде қайта тұрғызған. Осы игілікті істің ұйымдастырушысы болған ауыл молдасы Асылхан Достайұлы кейіннен шырақшы болып, Зарлық пен Қаншайым ананың етек жағына өзін қоюды аманат етеді.
Кесене ішіндегі бесіншісі - сол кісінің қабірі. Қалған екі қабірдегі кімдер екенін ел ұмытқан. Сол моланың шырақшысы «Бұл молаға қанша жыл болды?» деген сұраққа: «Біздің әулет, бізге қараған тұқым өмір бақи осы моланың шырақшысымыз. Менің білетінім, менің ата-бабамнан бері санағанда 470 жылдан бері шырақшысы екенбіз. Біз он шақты ұрпақ ауыстық. Әйтеуір біріміз болмасақ, біріміз шырақшы болып отырмызә-деп жауап беріпті.
Ал, Мұңлық моласы Арыс ауданы Байырқұм ауыл әкімшілігіне қарасты Аққала елді мекенінен бір шақырымдай оңтүстік-шығысындағы ескі қорымда орналасқан. Қорым Арыс-Шардара автомобиль жолы арқылы Ешкілі көлмен байланысады. Солтүстігі ашық, солтүстік-батысында Аққала елді мекені орналасса, батысы мен оңтүстігі ашық, мал жайылымымен байланысады.
Зарлық моласы мен Мұңлық моласының арасы тікесінен 4,5-5 шақырым келсе, айналма тас жол ұзақтығы - сегіз шақырымды құрайды. 
Басында сағана жоқ қара мәрмәр тасқа «Мұңлық рухы. Анасы Ханшайым, әкесі Шаншархан патша. 440 жыл дүниеден өткеніне. 1996 жыл қойылды» деп жазылған.
Жергілікті көнекөз қариялар Мұңлық-Зарлыққа арналған мұнараны «Өте ескі дәуірде тұрғызылған» дейді. Мұнараның күтімінің жоқтығынан құландысы қалған, ол қам кесектен салынған. Дегенмен қазірге дейін адамдар мұнара орнына барып түнейді.
«Алтын Айдар», «Зарлық», «Шаншар», «Қисса-и Мұңлық-Зарлық» атты аңыз-әңгімелер мен жыр нұсқаларында айтылатын «Шөгірлі тоғай» (мұнда Шаншархан жерленген), «Қаншайым аралы» жер аттары мен жырдың басты қаһармандары жерленген бейіт мазардың бар екені айқын дәлел. Кезінде дастанды зерттеушілер мәселенің анық-қанығын білмей-ақ, сюжеті «шығыстан ауысқан болса керек» деп жаза салған. Сондай-ақ, кейінгі жылдары Қаншайым бейітін қазып, басындағы оның аты жазылған сынатастың табылуы, көлегейленіп келген шындықтың бетін ашқаны мәлім. Ең кем дегенде үш-төрт ғасыр бұрын жерленген Қаншайым бейітін қазып басындағы құлпытасты тапқан марқұм Әсілхан деген молда. Бұл күндері халық «әулие» деп санайтын Қаншайым мен Зарлық мазарына күмбез орнатылып, ел қамқорлығына алынған. Мұңлық қыз моласы бұл қорымнан бөлек жерге қойылған, оның басында да лайықты белгі орнатылған»,-дейді жергілікті тұрғын Балқаш Әпсенов.
