مۇڭعۇلياداعى قازاقتار تۋرالى از كەم تولعانىس

None
None
استانا. قازاقپارات - مۇڭعۇلياعا قازاقتار تۇبەگەيلى رەسمي مەكەندەگەلى 2018 -جىلى 151 جىل تولدى.

التاي تاۋىنىڭ كۇنشىعىسى - قوبدا بەتكە قازاقتار قىتاي ۇعىمىنداعى شىڭجاڭنان اسىپ باردى. بۇل وڭىرلەر قازاققا باعزىدان بەرى جات ەمەس. شىڭعىس جورىعىنا دەيىن دە كەيىن دە كەرەي مەن نايماندار مەكەندەگەن ايماق. ويرات تايپالارى ىعىستىرا- ىعىستىرا 16-17-عاسىرلاردا بۇل رۋلار باتىسقا، ور-جايىققا دەيىن شەگىنىپ بارىپ، 18-عاسىردا جوڭعاريا قۇلاعان سوڭ قايتا ورنىقتى. «قىتاي قازاعى» دەگەن ۇعىم 19-عاسىردا رەسەي، مانجين يمپەريالارى اراسىنداعى جەر بولۋدەن بارىپ شىقتى.

التايدىڭ قازىرگى مۇڭعۇلياعا قارايتىن بولىگىن قازاق- ۇراڭقايلار سول وڭىردەگى ۇلكەن وزەن الابىنا وراي «قوبدا بەت» دەپ اتاعان. قوبدا بەت - ەجەلگى نايمان حاندىعىنىڭ كىندىگى ەدى. تاۋ-تاسىندا ارعى بابالاردىڭ ءىزى سايراعان ولكە.

قوبدا بەتتە 19-عاسىردا جوڭعار يمپەرياسىنىڭ جۇرتىندا قالعان ۇراڭقاي، دوربەت، بايىت، ولەت، تىۆا تايپالارى مەكەندەيتىن. ولاردىڭ مال باسى كوپ، جان سانى از بولدى. قازاقتار 19-عاسىردىڭ ورتاسىنا تامان ءبىردى- ەكىلەپ بارىپ جايلاپ قايتىپ جۇرگەن. بالالارىن جەرگىلىكتى حالىقتارعا جالشىلىققا بەرگەن. سويتە-سويتە 1850 -جىلداردان باستاپ اۋىل-اۋىلىمەن كەلىپ جايلاي باستاعان. 1860 -جىلدارى مۇندا قىستاي باستاعانىمەن قويماي، ولىكتەرىن جەرلەۋگە كوشكەن.

جەرگىلىكتى موڭعول تايپالارى قازاقتارعا قارسىلىق كورسەتىپ، تويتارىس بەرۋگە ۇمتىلىپ وتىرعان. نايمان سارعالداق رۋىنىڭ باسشىسى وتىنشى ۇلى قالدەكە 1860 -جىلى دەلۇۇن ولكەسىندە ۇراڭقايلار قولىنان قازا تاپتى. قالدەكەنىڭ بالاسى ابدوللا ەلىن باستاپ شۇيگە ءوتتى.

1867 -جىلى شەرۋشى رۋىنىڭ ءبيى جىلقىشى، جانتەكەي رۋىنىڭ ءبيى كوبەش، تورە قوجامجار ۇشەۋى قوبداداعى حەبەي امبانعا تۇراقتى قونىستانۋ تۋرالى وتىنىشپەن بارعان. جوعارىدا ايتقانىمىزداي، قازاقتار جەرگىلىكتى مۇڭعۇل رۋلارىنا مالىن بەرىپ، جانىن جالداتىپ بىرتىندەپ ءسىڭىستى. اراسىندا جان قۇرباندىعىن بەرۋگە دە ءماجبۇر بولدى. سول قۇرباننىڭ ءبىرى - ءتۇرلى سەبەپتىڭ سالدارىنان حالقى ءۇشىن باسىن بەرگەن اسىلبەك باتىر ەدى.

وسى جىلداردان باستاپ قازاقتار ءتۇرلى امالدار ارقىلى جەر يەمدەنۋدى ورىستەتكەن. مىسالى، شەرۋشى رۋى سۇكىرباي ءبيدىڭ تۇسىندا، ياعني ⅩⅩ عاسىردىڭ باسىندا قاراتاۋ- ءشۇياشى، ءبايانزۇرح، بايان، سوعاق، بوكەن، ورتاتاۋ وڭىرلەرىن مانج بيلىگىنەن قاعازداتىپ السا، قىلاڭ تۇسىندا ءۇش ويعىردان تالىن تولگويعا دەيىنگى وڭىرلەردى قازاققا اپەرگەن. مۇنى كەيىنگى جاستار ءبىلۋى ءتيىس! بۇل شەرۋشىگە قاتىستى جەرلەر تۇرعىسىندا ايتىلىپ وتىر. قوبدا بەتتەگى ءار رۋدىڭ ءاربىر ولكەنى يەمدەنۋىنىڭ ءوز تاريحى بار. «كورگەن جەردە كودە بار، شەگىرتايدا شودە بار» دەگەن ءتامسىل قالعان مولقى مەن قاناتتاس قاراقاستاردىڭ، بوتاعارا مەن شىبارايعىردىڭ، يتەلى مەن قانگەلدىنىڭ، بازارقۇل مەن جادىكتىڭ ءوز-ءوز باس كوتەرەر ادامدارىنىڭ بىرلەسكەن قيمىلى ارقىلى ول رۋلار قازىرگى جەرلەردى يەمدەنىپ قالعان. بۇل اتالعاندار -  قازىرگى قوبدا بەتتەگى تۇتاسا وتىرعان ەلدەر.

«مۇڭعۇليا قازاعى» دەگەن ۇعىم 1911 -جىلى مانجين يمپەرياسى قۇلاعان سوڭ، مۇڭعۇليا اتتى جاڭا مەملەكەت قۇرىلۋىمەن پايدا بولدى. سول جىلى قىلاڭ گۇڭ باستاعان 400 ءۇي مۇڭعۇليا قاراماعىنا وتۋگە ءوتىنىش بەردى.

قوبدا بەتتەگى قازاقتارعا 1940 -جىلى قازىرگى بايان-ولگيي ايماعىن قۇرىپ، جەرىن كەڭەيتىپ بەرگەن - مارشال چويبالسان. مۇنى دا قۇدايدىڭ نىعمەتى، پاتشانىڭ راحىمى دەپ تۇسىنگەن ءجون.

العاشقى دەربەس قازاق اكىمشىلىك بىرلىگى بايان- ولگيدەن بۇرىن، 1929 -جىلى قازىرگى زاۆحان- گوۆ- التاي ايماعى جەرىندە 6 مىڭ ۇيلىك قازاق اۋدانى قۇرىلعان ەدى. بۇل ەل بىتىراپ كەتپەگەندە، باتىس ايماقتار تۇگەل قازاق بولاتىن با ەدى، كىم ءبىلسىن.

 ءباز بىرەۋلەر ايتىپ جۇرەتىنىندەي، مۇڭعۇلياداعى قازاقتار - ەشقاشان قازىرگى قازاقستاننان قاشقاندار ەمەس. كەرىسىنشە، 18-عاسىردىڭ 50-جىلدارىنان باستاپ، بۇرىنعى تۇركىلىك اۋقىمداعى قازاق الەمىن ۇنەمى كەڭەيتىپ، يگەرۋمەن بولعان ەرجۇرەك قازاقتار.

راس، مۇڭعۇليادا قازاقستاننان 1916-1932 -جىلدارى ءتۇرلى زوبالاڭداردان باس ساۋعالاپ قاشىپ بارعان قازاقتار دا بار. ولاردىڭ ۇرپاعى وسىنداعى جالپى قازاقتىڭ شامامەن ەكى پايىزىن يەلەنەدى. بۇل قازاقتاردىڭ كوبى ءبىرلى-جارىم وتباسىن نەمەسە سوقا باسىن ارەڭ الىپ شىعىپ، قىتاي اينالىپ، ارىپ-اشىپ قوبدا بەتكە وتكەن شەرلى تاريحى بار. قۋ جانىن شۇبەرەككە ءتۇيىپ ارىپ-اشىپ كەلگەن تالاي جالقى جىگىتتى باسىنا ءۇي كوتەرىپ، باۋرىنا قازان اسىپ رۋلى ەل بولدىرعان تاريح مۇندا جەتىپ ارتىلادى. ءارى ەشكىم مۇنى مىندەت ساناماعان، سانامايدى دا. سول قيىن-قىستاۋ كۇندەرى التاي اينالىپ جەتكەن سول اتالاردان وربىگەن ۇرپاقتىڭ كوبى - بۇگىندەرى مۇڭعۇليا قازاعىنىڭ ماڭدايالدى ازاماتتارى دەسەك، ەش جالعانى جوق. وعان ونداعان مىسال بار.

مۇڭعۇلياداعى قازاعىنىڭ تۇشى ەتىنە بوداندىق قامشىسىنىڭ اشى تابى وزگە قاي ەلدەگى قازاقپەن سالىستىرساق تا، از تۇسكەندىگى دە ءداۋىر شىندىعى. ابىلايدىڭ تۇسىندا قالبادان ۇلى ەرتىستىڭ سان سالاسىنا قانات جايعان ەل 1790-1860 -جىلدار اراسىندا كوگەداي تورە مەن ۇرپاقتارىنىڭ باسقارۋىندا، بەيجىڭگە تىكە باعىنسا، 1867-1911 -جىلدارى قوبدا- سارسۇمبەگە سالىق تولەگەن اتى، ءوز بيلىگى وزىندە ءومىر ءسۇرىپتى. بۇل ەلدىڭ ەڭ كوپ قۇقاي كورگەنى - 1938 -جىل. ستالينشىل مۇڭعۇليانىڭ قاراماعىنداعى قازاقتاردىڭ ءاربىر بەسىنشىسى باي، مولدا، قوجا، نايمان، تىڭشى دەگەن جەلەۋمەن جازىقسىز ۇستالىپ اتىلعان، امان قالعانى مۇڭعۇل بولىپ ماڭگىلىك بەزىپ كەتكەن.

بۇل ەلدىڭ كورگەن كوبىرەك قۇقايى 1959 -جىلى بار مەنشىك مالىنان ايىرىلۋى، ءدىننىڭ ءورىسى تارىلىپ، اراق-شاراپ، حارام استىڭ كەلۋى ەدى. 1990 -جىلى اياقتالعان بۇل ءداۋىردىڭ دە جاقسىلىعىمەن جاماندىعى قاتار ەدى. 99 پايىز ساۋاتتى قازاق نەگە جامان بولسىن!

1991 -جىلدان كەيىنگى مۇڭعۇليا پوستسوتسياليستىك ازياداعى ەڭ دەموكراتيالىق ەل بولىپ قالىپتاستى. مۇڭعۇليا قازاعىنىڭ 120 مىڭدايى 1991 -جىلدان بەرى اتاجۇرتقا قونىس اۋداردى. بۇل قازاقتار قازىرگى كۇنى ءوز ورنىن تاۋىپ، جەرگىلىكتى ەلمەن كىرىگىپ، ورنىعىپ ۇلگەردى. شامامەن ەكى ءجۇز مىڭنىڭ ۇستىندە بولار. ال قالعان قازاق شيرەك عاسىر ىشىندە كەتكەن قازاقتىڭ ورنىن تولتىرىپ، 150 مىڭنان اسىپ وتىر. دەموگرافياعا وكپە جوق. مىسالى، ءوز قارامەكەنىم ۇلاڭقۇسىندا 91-جىلدارى 8 مىڭ حالىق بولسا، قازىرگى كۇنى 8 جارىم مىڭنان استام تۇرعىن بار. بۇل ءوسىمنىڭ كەپىلى - قازاقى سالت- ءداستۇردىڭ بەرىكتىگى بولسا كەرەك. قارتتار ءۇيى، تاستاندى بالالار ءۇيى جوق. اجىراسۋ مەن ءسۇربويداقتىقتىڭ ۇلەس سالماعى تومەن بولۋى دا وسىمگە يگى ىقپال ەتىپ وتىر.

بۇعان قاراپ وسى ەلدىڭ بار شارۋاسى تۇگەندەلىپ، شالقىمالى عۇمىر كەشىپ وتىر دەۋگە كەلمەس. ەكونوميكالىق اۋىرتپالىق، كليماتقا باعىنىشتى ەكستەنسيۆتى اۋىل شارۋاشىلىعى، جۇمىسسىزدىق، بايان-ولگەيدەن وزگە ولكەلەردە جىل وتكەن سايىن اۋىرلاپ بارا جاتقان ءتىل، ءدىل ماسەلەسى.

ءبىراق ساناسىندا تاپتالماعان ءورشىل قازاقى رۋحى، تامىرىنداعى لىپىلداعان قازاقى قانى، قوراسىنداعى بۇزىلماعان قازاقى تۇقىمدى بەس تۇلىگى امان بولسا، مۇزدى مۇحيتتان بولىنگەن بايكال ىسپەتتى قازاق شالقارىنىڭ ءمولدىر ايدىنى بايان- ولگەي، مۇڭعۇليا قازاعى عاسىرلاردان عاسىرلارعا جاساي بەرمەك. شالقار تەڭىز دە، ايدىن كول دە امان بولسىن!

 

اسىلبەك بايتان ۇلىنىڭ facebook الەۋمەتتىك جەلىسىندەگى جازباسىنان الىندى 

سوڭعى جاڭالىقتار