اقىت قاجى جىرلارى موڭعول تىلىندە جارىق كوردى
كىتاپتىڭ اۆتورى - موڭعوليا عىلىم اكادەمياسىنىڭ اعا عىلىمي قىزمەتكەرى، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور قۇرمەتحان ءمۇحاممادي ۇلى. اقىننىڭ جىرلارى موڭعول تىلىندە جارىق كوردى، دەپ حابارلايدى «قازاقپارات» ح ا ا ءتىلشىسى.
زەرتتەۋ كىتابىندا اقىت تانۋ عىلىمىنا سۇبەلى ۇلەس قوسىپ جۇرگەن عالىم قۇرمەتحان ءمۇحاممادي ۇلىنىڭ كوپ جىلعى عىلىمي زەرتتەۋلەرىنىڭ سۇرىپتالعان نۇسقالارى جانە بۇرىن ەشبىر جەردە جاريالانباعان ءبىرقاتار تىڭ دەرەكتەر قامتىلعان. مىسالى، اقىتتىڭ قىزمەتىنە بايلانىستى ايتىلعان «حاتشى» ءسوزىنىڭ ءمانىن بۇرمالانىپ كەلگەنى جازىلادى. بۇعان قۇرمەتحان عالىم بىلاي ءۋاج ايتادى: «اقىت قاجىعا قاتىستى ايتىلاتىن «حاتشى» ول سەكرەتار نەمەسە پوچتاشى دەگەن ءسوزدىڭ قاي- قايسىسى دا ەمەس. حاتشى - /پەرەپيسچيك/، كوشىرمەشى، كوشىرىپ جازۋشى مانىندە قولدانىلعان. باسقاشا ايتقاندا شين ۇكىمەتىنەن جەرگىلىكتى قازاق بيلەۋشىلەرىنە جىبەرەتىن ءىس قاعازدارىن قايتادان ەسەلەپ كوشىرۋشىلەر ەدى» .
عالىمنىڭ ايتۋىنشا، اقىت قاجى ءۇلىمجى ۇعىلىنىڭ قازان قالاسىندا 10 نان استام كىتابى دۇركىن- دۇركىن مول دانامەن باسىلعان. وسى كىتاپتار نۇسقاسى اقىت تانۋدىڭ سارقىلماس قاينارى بولىپ تابىلادى. «1809 -جىلى قازان ۋنيۆەرسيتەتىندە باسپاحانا اشىلدى. وسىلايشا، 19- عاسىردا قازان قالاسى ورتالىق ازيا جانە قازاقستان حالىقتارىنىڭ مادەني- عىلىمي مۇرالارىن جارىققا شىعاراتىن ورتالىققا اينالىپ، قازاقشا كىتاپتار دا باسپادان شىعا باستادى. دەرەكتەرگە سۇيەنسەك، قازان باسپالارىنان 1917 -جىلعا دەيىن 700 گە جۋىق كىتاپ باسىلدى. بۇل كىتاپتاردىڭ 600 دەن استامى قاھارماندىق، 45 ى ليروەپوستىق، 29-ى ايتىستار ت. ب اۋىز ادەبيەتى يەلەنسە، قالعانىن ءدىني ۋاعىز، عىلىمي- تانىمدىق وقۋلىقتار، وقۋ قۇرالدارى، سوزدىكتەر الدى. ال، قازاق اۆتورلارىنىڭ ءتول شىعارمالارى، كىتاپتارى باسپادان شىققان كىتاپتاردىڭ ازعانا بولىگىن قۇرادى. قازاقتا اقىت اقىننان بۇرىن باسپادان كىتابى شىققان ەكى اقىن بولعان. ولار: دۋلات باباتاي ۇلى (1802-1874) «وسيەتناما» (1880 -جىل) ، شورتانباي قاناي ۇلىنىڭ (1818-1881) «شورتانبايدىڭ بالا زارى» (1890 -جىل) ەدى. مىنە وسى ەكى باسىلىمنان سوڭ 1896 -جىلى قازان قالاسىندا باسىلعان سەيفۋلمالىكتىڭ ءۇشىنشى اقىت نۇسقاسى - «حيسسا ي- سەيفۋلماليك» داستانى، 1897 -جىلى شىققان «تارجۇما- ي احيد ءۋالاد گۇلىمجى- التايسكي /كارىمساكوۆ/ داستانى» قازاق ادەبيەت تاريحىندا ءتول تۋما شىعارمالارىنىڭ الدىڭعى قاتارىنان ورىن الىپ، ءبىرتۇتاس قازاق جازبا ادەبيەتىنىڭ ىرگە تاسىن قالاستى» - دەيدى قۇرمەتحان ءمۇحاممادي ۇلى. كىتاپتى باسىپ شىعارۋعا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ موڭعولياداعى ەلشىلىگى قولداۋ كورسەتكەن.
سونداي- اق، اقىت قاجىنىڭ «دالايلۋل عاقليا نەمەسە عاقليالىق ۇندەۋ» اتتى جىر جيناعى دا موڭعول تىلىندە جارىق كوردى. اتالمىش تۋىندىنى موڭعول ەلىنىڭ مادەنيەتىنە ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى، اقىن، جازۋشى شىناي راحمەت ۇلى ءتارجىمالاپ، ءتىل عىلىمدارىنىڭ دوكتورى گاگااگين زولبايار رەداكسيالاعان. كىتاپقا اقىت قاجىنىڭ قىزى ءماستۋرا اقىت قىزى، جيەنى ابدۋللاھ جاپار ۋشارلار دەمەۋشىلىك جاساپ، قازاقستاننىڭ و. سۇلەيمەنوۆ اتىنداعى الەۋمەتتىك- گۋمانيتارلىق ينستيتۋتىنىڭ قىزمەتكەرى، فيلوسوفيا عىلىمدارىنىڭ كانديتاتى گۇلنار وماروۆا باستاعان بەلگىلى عالىمدار العى ءسوزىن جازدى.
«قوس تۋىندى اقىننىڭ تۋعانىنا 150 جىل تولۋىنا تارتۋ رەتىندە ۇسىنىلىپ وتىر» - دەيدى اۆتورلارى.
اقىتقاجى ءۇلىمجى ۇلى 1868 -جىلى تامىز ايىنىڭ 23 ىندە قىتايدىڭ التاي ايماعىنىڭ كوكتوعاي ولكەسىنىڭ قايىرتى دەگەن جەردە دۇنيەگە كەلگەن. ءور التايدى نەگىزگى مەكەن ەتىپ ءجۇرىپ، جاز ءومىرىن قوبدا قويناۋىندا وتكىزدى. اقىن ءومىرىنىڭ 22 جىلى قوبدادا ءوتتى. ول قوبدادا حاتشىلىق قىزمەتىمەن بىرگە، بالا وقىتىپ، كىتاپ شىعارىپ اعارتۋشىلىق جۇمىستارمەن اينالىستى. سانالى عۇمىرىن قازاق حالقىنىڭ مۇددەسىن قورعاۋعا ارناعان اقىن 1939 -جىلى جەلتوقسان ايىندا شىڭ شىساي ساياساتىنىڭ سالدارىنان جازىقسىز تۇتقىندالىپ، كىتاپتارى تاركىلەندى. 1940 -جىلى ۇرىمجىدە ءولتىرىلدى.
ۇستىمىزدەگى 2018 -جىلى، اقىت قاجىنىڭ تۋعانىنا 150 جىل تولادى. اقىن مەرەيتويى موڭعوليا، قازاقستان باستاعان بىرنەشە ەلدەردە تويلانباقشى. وسىعان بايلانىستى، ولگەي سۇمىندىق ازاماتتار وكىلى حۋرالىنان قاۋلى شىعىپ اقىت قاجىعا ولگي قالاسىنان كوشە اتى بەرىلمەكشى.
قۋات ۋاتحان