اشىعىپ ەمدەلۋدىڭ دەنساۋلىققا پايداسى

None
None
الماتى. قازاقپارات - دەنساۋلىقتىڭ نەگىزى - سالاۋاتتى ءومىر سالتى، اۋرۋ- سىرقاۋدىڭ الدىن الۋ، ءدارىسىز داۋالاۋ، ىشىمدىكسىز تاماقتانۋ.

شىلىم شەگۋدەن، ءارتۇرلى حيميكاتتاردان ادام بالاسى ءوزىن-ءوزى قورعاي بىلۋى قاجەت. تابيعي تاعامدار مەن حيميكاتسىز ءدارى-دارمەكتەر قولدانۋ، قورشاعان ورتانى ساۋىقتىرۋ قوعامدىق ماسەلە. مۇنىڭ ءبارى دە تابيعي گيگيەنادان تۋىنداعان. حالىق اراسىندا «ءىشىپ- جەۋ ءۇشىن ءومىر سۇرمە، ءومىر ءسۇرۋ ءۇشىن ىشىپ جە»، - دەگەن قاناتتى ءسوز بار.

ال تابيعي گيگيەنانىڭ نەگىزىن سالۋشىلاردىڭ بىرى ر. ترولل: «حيميالىق ءدارى-دارمەكتەرمەن داۋالاۋ ادام اعزاسىنا جات، عىلىمي تۇرعىدان قاراعاندا تانتۋ، تابيعاتىنا زياندى»، - دەگەن.

حيميالىق دارىگە نەگىزدەلگەن ەمدەۋ تەك اۋرۋدىڭ باستالعان ەڭ قاتتى كەزەڭىندە عانا كومەكتەسە الادى، ءبىراق مۇلدە ساۋىقتىرىپ جىبەرە المايدى. ورىس حالقىنىڭ ۇلى فيزيولوگى ي. پ. پاۆلوۆ: «ادام دەنەسى ەڭ جوعارى دارەجەدە ءوزىن-ءوزى باسقارۋشى، باعىتتاۋشى، قولداۋشى، جەتىلدىرۋشى» - دەپ ەسەپتەدى. بۇل جۇيە تابيعات بەرگەن زاڭ كۇشىنە باعىنادى. تابيعي گيگيەنا دەگەنىمىز - تابيعات زاڭىن ءبىلۋ، ساۋىقتىرۋ جيناعى، بارلىق دەنەنىڭ بۇتىندەي تۇتاستىعىن تابيعي ادىستەرمەن ساۋىقتىرۋ (ك. نيشيدىڭ دەنساۋلىق جۇيەسىمەن ءومىر ءسۇرۋ تاماقتان ۋاقىتشا باس تارتۋ، جۇگىرۋ، سۋدا ءجۇزۋ، تەرلەۋ، دەنە ەڭبەكتەرىمەن شۇعىلدانۋ، دەنەنى سۋىققا شىنىقتىرۋ، ورىندى تاماقتانۋ - تاماققا تابيعي كوكونىستەردى, جەمىس- جيدەكتەردى مولىراق پايدالانۋ ت. ب.).

تابيعي گيگيەنا ءبىزدىڭ جەكە باسىمىزعا ءوزىمىز قامقورلىق جاساۋ مۇمكىنشىلىگى مەن ءبىلىمىن سىيلادى. ءداستۇرلى مەديتسينا اۋرۋدىڭ پايدا بولۋ سەبەبىمەن ەمەس، اۋرۋدى ەمدەۋمەن شۇعىلداندى. دەنساۋلىق - جەكە ادامنىڭ جەكە باسىنىڭ ماسەلەسى. ءاربىر ادام ءوز اۋرۋىنا ءوزى سەبەپكەر بولادى، ياعني اۋرۋىنا ءوزى كىنالى. اۋانىڭ لاستانۋىنان، ورتانىڭ رادياتسيامەن لاستانۋىنان ساقتاۋ، حيميكاتسىز ءدارى-دارمەكتەر مەن تابيعي تاعامدار قولدانۋ، قورشاعان ورتانى ساۋىقتىرۋ مەملەكەتپەن ارالىق ماسەلە. ءبىرى-ءبىرىنسىز العا باسپايدى.

تابيعي گيگيەنانىڭ پايدا بولا باستاعان العاشقى جىلدارىنداعى عىلىم قايراتكەرلەرىنىڭ بىرى - پول برەگگ. ءوزى - دارىگەر. «اشىعۋدىڭ عاجابى» دەگەن كىتاپ جازعان. 90 جاسىندا سەرگەك، ءتوزىمدى، كۇشى مىعىم، قوزعالىسىندا شەك جوق، يكەمدى بولعان. كۇن سايىن 3-5 شاقىرىم جۇگىرىپ، سۋدا كوپ ۋاقىت ءجۇزىپ، تاۋعا ورمەلەپ، تەننيس ويناپ، ءبي كەشتەرىنە دە قاتىسىپ، ۇزاققا جاياۋ ساپارعا شىعۋدان دا جالىقپاعان. ادامنىڭ توزىمدىلىگىن تەكسەرۋدە ساحارا شولدەرىندە سۋ تاتپاي وتكەن ەكەن. ول كۇنىنە 12 ساعات جۇمىس ىستەسە دە ەش جەرى اۋىرىپ، شارشاۋدى سەزبەگەن. مەديتسينالىق تاقىرىپتا ءدارىس وقۋدان دا جالىقپاعان.

پ. برەگگ جۇيەسىنىڭ نەگىزى - اعزانى تابيعي ساۋىقتىرۋ، اشىعۋمەن تازارتۋ، دۇرىس تاماقتانۋ، جاتتىعىپ شىڭدالۋ. كوڭىل-كۇيدىڭ كوتەرىڭكى بولۋىنا ۇلكەن ءمان بەرگەن، تابيعي ساۋىقتىرۋدىڭ قۇرامى دەپ ەسەپتەگەن. پ. برەگگ جۇيەسىنىڭ نەگىزگى تەتىگىنىڭ ءبىرى ءتيىمدى تاماقتانۋ، كۇندەلىكتى تاماقتىڭ 60 پايىزى جەمىس- جيدەك، كوكونىس بولۋىن، ونى شيكى نەمەسە شالا پىسىرىپ پايدالانۋدى ۇسىنعان. ءوندىرىس وڭدەۋىنەن وتكەن-ءىشىپ جەمدەردەن باس تارتۋعا كەڭەس بەرگەن. ولار - قانت، كونفەت، كاكاو، كوفە، شوكولاد، پريانيك، تورت، پەچەنە، ءارتۇرلى توقاشتار، شۇجىقتار، كونسەرۆىلەر (ەت، بالىق، توساپ). برەگگ ەتكە وتە ءۇيىر بولۋعا كەڭەس بەرمەگەن، قايتا اپتاسىنا 3-4 رەت ازداپ جەۋدەن ارى بارماۋدى وڭدى كورگەن.

برەگگ ساۋىقتىرۋ ادىسىمەن شۇعىلدانۋعا، ەڭبەك بەلسەندىلىگىن ارتتىرۋعا، دەنەنى شىنىقتىرۋعا ۇلكەن كوڭىل اۋدارعان. دەنساۋلىعى بوساڭسىعان ادامدارعا جاياۋ جۇرۋدەن باستاپ، بىرتە-بىرتە جۇگىرۋگە كەڭەس بەرگەن. تازا اۋادا ۇزاق ۋاقىت سەرۋەندەۋ، دۇرىس دەمالا ءبىلۋ، وسىنىڭ بارلىعى پ. برەگگتىڭ ساۋىقتىرۋ جۇيەسىنىڭ قۇرامىنا جاتادى. ول ءوز جۇيەسىندە اشىقتىرىپ، ساۋىقتىرۋعا كوپ كوڭىل بولەدى.

اشىعۋ - تاماقتان ۋاقىتشا باس تارتۋ، دەنەنى ەداۋىر تازارتۋ دەگەن ءسوز. سوڭعى مالىمەتتەرگە سۇيەنسەك، جەمىس- جيدەكپەن كۇزدە، ءداندى داقىلدارمەن قىستا، كوكونىسپەن جازعىتۇرىم جانە جازدا تاماقتانۋ ورىندى دەپ ەسەپتەلەدى. بۇل كوكونىس پەن جەمىس- جيدەكتەردى قىستا جەمە دەگەن ءسوز ەمەس. دەنەنى جيناقتالعان اس قالدىقتارىنان تازارتۋ ءۇشىن اپتا سايىن بىر كۇن، مەزگىل سايىن 7 كۇن اشىعىپ ۇيرەنۋ پايدالى. اشىعىپ تاماقتان باس تارتقان كەزدە تەك بۋعا اينالدىرىپ العان سۋ ىشكەن ءجون. اشىعۋ دەگەنىمىز - وڭدى تاماقتانا بىلمەيتىن، اراق ىشەتىن، شىلىم شەگەتىن، ناشا قولداناتىن، لاستانعان سۋ، اۋا، حيميالىق ءدارى-دارمەكتەردى كوپ پايدالاناتىن ادامداردىڭ دەنەسىن ۋلى قالدىقتاردان تازارتۋ، ءسويتىپ اعزانى ءوزىن-ءوزى ۋلاندىرۋدان قۇتقارۋ ءادىسى.

برەگگ اشىعۋدان بۇرىن دارىگەردەن كەڭەس الۋدى، اشىعۋ كەزىندە دارىگەردىڭ نەمەسە تاجىريبەلى ادامنىڭ باقىلاۋىندا بولۋدى ەسكەرتسە، گ. مالاحوۆ: «اشىققان ادامعا دارىگەردىڭ دە، تاجىريبەلى ادامنىڭ دا قاجەتى جوق، اشىققان ادام ءوزىن-ءوزى باسقارا ءبىلۋى قاجەت» - دەيدى. «ءاربىر ادام دەنەسىنىڭ اشىعۋ اسەرىنە جاۋابى دەربەس بولاتىندىقتان، وعان ناقتى رەتسەپت جوق» - دەيدى يۋ. س. نيكولايەۆ.

اشىققاندا جۇيەلى تۇردە اشىعۋ ءجون. دۇرىس اشىعىپ، تاماقتانۋ ەرەجەسىن ۇستانا بىلسەڭ، قان قىسىمىڭ قالىپتان جوعارى بولسا ازايادى، ىزاقور، اشۋشاڭ بولساڭ - تەرى-تەرسەگىڭدەگى قوتىر، قىشىما بولسا، ول دا جوعالادى.

اشىعۋدى ك. نيشيدىڭ جۇيەسىمەن قوسا، نەسەپپەن ۇشتاستىرا الساڭ، كوپتەگەن دەرت، دەربەزدەن (وستەوحوندروز) ساۋىعاسىڭ، سونداي-اق، كوپتەگەن اۋرۋ-سىرقاۋدىڭ الدىن الۋعا بولادى.

اشىققان كەزدە برەگگ جاتىپ دەمالۋدى ۇسىنعان. سوڭعى جىلداردا اشىعۋدى زەرتتەگەن تاجىريبەمەن بايقاۋدىڭ ناتيجەسىندە، اشىققان كەزدە ءار ءتۇرلى سپورت، دەنە شىنىقتىرۋ، دەنە ەڭبەگىمەن شۇعىلدانۋعا بولاتىندىعى دالەلدەندى. راس قايسى ءبىر ادامدار دا اشىعۋ كەزىندە دەنە ەڭبەگىمەن شۇعىلدانىپ جۇرگەندە دەنەسى بوساپ، باسى اينالعانداي دا بولادى. ەگەر ونداي بەلگى بىلىنسە جاتىپ، ازداپ دەم السا، باسىلادى. سەبەبى، جاسۋشالاردان جينالعان ۋلى قالدىقتار قانعا قۇيىلادى. ال، جاسى ۇلعايعان، دەنەسى وتە بوس، قوزعالعىسى كەلمەيتىن ادامدارعا جۇمىس ىستەتۋگە بولمايدى. ءوزى قالاپ تۇرسا عانا بولادى. بۇل ارادا ءسوز ۇزاق ۋاقىت جاياۋ سەرۋەندەۋ، شاڭعىمەن ءجۇرۋ، جۇگىرۋ تۋرالى بولىپ وتىر.

مەن ءوزىم اشىققاندا ەشبىر ەڭبەكتەن باس تارتپايمىن. قايتا دەنە ەڭبەگىنە قىزىعۋشىلىعىم ارتا تۇسەدى. برەگگ: «اشىعۋ الدىندا جانە اشىعۋ كەزەڭىندە تابيعي بولمىسقا قارسى بولعاندىقتان، كليزمامەن ىش تازالاۋعا بولمايدى» - دەسە، ك. نيشي - «اشىعۋ الدىندا جانە اشىعۋ كەزەڭىندە كۇن ارالاتىپ، كليزمامەن ىشەكتى تازالاپ تۇرۋ ءجون» - دەيدى. بۇل كوزقاراستى يۋ. س. نيكولايەۆ، شەلتون، گ. مالاحوۆ تا قۇپتايدى.

پ. برەگگ ءوزىنىڭ جازعان «اشىعۋدىڭ عاجابى» دەگەن كىتابىندا: «اقشاعا توسەك ساتىپ الۋعا بولادى، ءبىراق ۇيقى ساتىپ الا المايسىڭ» - دەپ جازادى. دەنساۋلىق - زور بايلىق. دەنىڭ ساۋ بولماسا، بايلىقتان نە پايدا. سالاۋاتتى ءومىر ءسۇرۋ ءۇشىن اقشانىڭ دا ءرولى از ەمەس. راقات ءومىر ءسۇرۋ ءۇشىن قورا- قوپسىڭنان باستاپ، جاتار ورنىڭا دەيىن قالاۋىڭا ساي بولۋى كەرەك.

XIX- ⅩⅩ عاسىرلاردىڭ ءولى اراسىندا دەنە شىنىقتىرۋدىڭ نەگىزىن قالاۋشى بەرنار ماكفەددەن: «دەنە شىنىقتىرۋ مادەنيەتى» دەگەن جۋرنالىنىڭ سىرتقى بەتىنە «اۋرۋ - بۇل قىلمىس، قىلمىسكەر بولۋدان ساقتانايىق» دەپ جازادى.

السىزدىك، بوساڭدىق، اۋرۋشاڭدىقتى مەن ادامنىڭ عاجاپ دەنەسىنە كەلگەن قورلاۋ قىلمىسى دەپ بىلەمىن. مەن ءوزىمنىڭ دەنساۋلىعىمدى قالپىنا كەلتىرىپ، جاقسارتۋ ءۇشىن قاجەتتى مۇمكىنشىلىكتەردى ساقتاي وتىرىپ، دەنەنى جەتىلدىرۋ شارالارىن دا پايدالانامىن» - دەپ جازادى پ. برەگگ. ارى قاراي «سەرگەكتىك، ومىرگە توزىمدىلىك، كونبىستىلىك سياقتى قاسيەتتەردى ۇستانىپ، پايدالانۋىم ارقىلى مەن ءوزىمدى «دەنساۋلىق ميلليونەرىمىن» دەپ سانايمىن» - دەيدى.

ادامنىڭ كارى-جاسىنا قاراماي، دەنساۋلىقتىڭ قۋانىشىنا بولەنۋ، دەنساۋلىق ميلليونەرى بولۋ ءۇشىن دە ەڭبەكتەنۋ قاجەت. كارىلىكتى مويىنداماۋدىڭ نەگىزگى «قۇپياسى» تابيعي تاعامداردى پايدالانۋ، تاعام تۇرلەرىن جاڭارتۋ، جۇيەلى تۇردە تاماقتان ۋاقىتشا باس تارتۋ، تازا اۋادا سەرۋەندەپ، تازا سۋ ىشىپ، دەنە شىنىقتىرۋ جاتتىعۋلارىمەن شۇعىلدانىپ، دۇرىس دەمالۋدان تۇرادى.

جۇيەلى تۇردە اشىعىپ، تاماقتان باس تارتىپ، دەنەنى تازارتىپ ادەتتەنسەڭىز، سىزدىڭ دەنەڭىزدىڭ ءوزى-اق ەڭبەك ەتىپ، قيمىلداي بەرۋدى تىلەپ تۇراتىن بولادى. جاتتىعۋعا شىعىنداعان ۋاقىتىڭا وكىنبەيتىن بولاسىڭ. كۇن سايىن سەرگىپ، دەنەڭ جەڭىلدەپ، ءجۇرىسىڭ جىلدامداپ، بۇكىرەيە باستاعان بەلىڭ دە جازىلىپ، كەلبەتىڭ جاقسارىپ، تىك جۇرەتىن بولاسىڭ. سوندىقتان «از جەسەڭ - كوپ جاسايسىڭ، كىم ءوزىنىڭ جارامسىز ادەتتەرىنەن باس تارتا السا، - كۇشتى سول»، - دەگەن عوي بەندجامين فرانكلين.

تىرشىلىك كوزىنىڭ قۋاتىن ۇنەمدەپ جۇمساۋ ءۇشىن از جە، اشىق. ءبىز ۋلانعان دۇنيەدە ءومىر سۇرۋدەمىز. تىرشىلىك قۋاتى دەنە قىزۋىن ۇنەمى 36,6 گرادۋستەن تومەندەتپەي، جوعارىلاتپاي ۇستايدى.

دەنە قىزۋى بۇدان تومەندەسە دە، جوعارىلاسا دا اۋىرامىز. قازىرگى زامان مادەنيەتىنە ساي تىرشىلىك قۋاتىنىڭ جاۋى كوپ. ولار - ادامداردىڭ ءوزى جاساعان ۋلار. بىز ۋدى ومىردەن الاستاتىپ جوعالتۋىمىز ابزال.

قالالى جەرلەر مەن پوليگونداردا بىزدىڭ دەمالاتىن اۋامىز رادياتسيامەن، ءوندىرىس پەشتەرىنىڭ بۋداقتاعان ءتۇتىنى, شاڭ- توزاڭ، قاپتاعان كوپ ماشينا، تەحنيكالاردىڭ شالا جانعان ۋلى گازدارىمەن ۋلانعان. سوندىقتان دا تىنىس اعزالارىنىڭ، وكپەنىڭ راگى، قانتامىر، جۇرەك اۋرۋلارىنىڭ كوبەيۋى ءتىپتى انا قۇرساعىندا پايدا بولعان ۇرىقتىڭ دۇرىس دامىماي ءارتۇرلى جاعدايعا ۇشىراپ، دەنە مۇشەلەرى نە كوپ، نە از، قارنى قامپيعان، باسى شەكتەن تىس ۇلكەن بولىپ، ادام سيقى جوق نارەستەلەردىڭ تۋۋىنا جانىڭ تۇرشىگەدى. اۋانىڭ لاستانۋىن دەنساۋلىقتى بىلاي قويعاندا، ۇلتقا تونگەن قاتەر دەپ بىلۋىمىز قاجەت.

ءبىزدىڭ وزەن، كولدەرىمىزدە لاستانعان سۋدى ىشۋگە جارامدى ەتۋ ءۇشىن حلورمەن تازالاۋ ءادىسى دۇرىس ەمەس. سەبەبى، حلور دەنەگە بارىپ ۋعا اينالادى. سوندىقتان حلوردىڭ ورنىنا وتتەگىنى پايدالانادى.

ەگەر بىز دەنەمىزدەگى ۋلى زاتتاردان ارىلىپ، تازالانامىز دەسەك، اشىعۋ قاجەت. ويتكەنى استان ۋاقىتشا باس تارتىپ، اعزانى فيزيولوگيالىق دەمالدىرساق، تىرشىلىك قۋاتىن قالپىنا كەلتىرەمىز. قۋات كوزى مولايعان سايىن ۋ ازايىپ، بىرتە- بىرتە مۇلدە الاستاتىلادى. اشىعۋ دەگەندى دەنەنى ساۋىقتىرۋ، تازارتۋ دەپ تۇسىنگەن ءجون. ءبىراق ەمدەۋ ەمەس. ءبىز اشىققاندا، ءىشىپ- جەگەن تاعامدى قورىتۋ ءۇشىن جۇمسالاتىن تىرشىلىك قۋاتى ەندى دەنەمىزدەگى ۋلى زاتتاردى سىرتقا ءبولىپ شىعارۋعا جۇمسالادى.

جەر وڭدەۋگە دە، شىبىن- شىركەي، قۇرت- قۇمىرسقامەن كۇرەسۋدە دە حيميكاتتار پايدالانىلادى. سونىڭ ءبىرى - د د ت دەپ اتالادى. اۋىلشارۋاشىلىق ونىمدەرى, كوكونىس، جەمىس- جيدەكتەرگە دەيىن حيميكاتتارمەن تىڭايتىلادى. د د ت جانە باسقا حيميكاتتار جەرگە، سوڭىنان استىق ونىمدەرىنە، كوكونىس، جەمىس- جيدەكتەرىنىڭ تامىرى ارقىلى سىڭەدى. دەگەنمەن، ۋلى زاتتاردى ازايتۋ ءۇشىن قىزاناقتىڭ سىرتقى قابىعىن سىدىرىپ، ءسابىزدىڭ سىرتىن عانا تاعام ەتىپ، وزەگىن پايدالانبايتىن دا ادىستەر بار. تاعامدارمەن دەنەگە ەنگەن ۋلاردى سىرتقا شىعارۋ ءۇشىن 3-4 كۇن اشىعۋدى ۇمىتپاڭىز.

بازارلاردىڭ ساۋدا- ساتتىق قويماسىندا الما، جەمىس- جيدەك ءاپ-ادەمى بولىپ، جىلتىلداپ تۇرادى. «باقسام باقا ەكەن» دەمەكشى، شولوحوۆتىڭ «كوتەرىلگەن تىڭ» رومانىندا: «سىعاندار ارىق اتتى جەلمەن ۇرلەپ قامپيتىپ قويىپ، ساتپاۋشى ما ەدى: سول جارقىراعان ادەمىلىكتىڭ دە ءجونىن بىلگەن ارتىق ەمەس. شامنىڭ مايىمەن جۇقالاپ سىلاپ قويسا ءبارى ادەمى كورىنەدى. ونداعى بالاۋىز ءونىمنىڭ شىرىنىن اۋاعا ۇشىپ كەتۋدەن ساقتايدى، ءدامىن كەتىرمەيدى - ءدامدى جاڭا عانا ساباعىنان ءۇزىپ اكەلگەندەي كورىنەدى. ءبىراق شامنىڭ مايى مۇناي ءونىمى ەكەنى بارشاعا ءمالىم. ول ىشكە بارىپ، اس بولىپ سىڭبەيدى. ءسويتىپ، ودان سانداعان اۋرۋ پايدابولادى. سوندىقتان ونى دا اشىعۋمەن عانا دەنەدەن شىعارا الاسىڭ.

                                                             

 

 

سوڭعى جاڭالىقتار