ساعىنىش سيمفونياسى

None
None
استانا. قازاقپارات.ول بىزدەن سونشاما الىس. ول بىزگە سونشاما جاقىن.

جول قاشىقتىعى قاس- قاعىم ءسات. ال وي الىستىعى شە؟ مىنا تامىرى تىنىمسىز بۇلكىلدەپ جاتقان جۇمباق دۇنيەنى قاپىسىز تانۋ، تابيعي بولمىستى ءوز كوزىمەن كورۋ، الاقۇيىن سەزىم اعىمىن تەجەپ، وي قالىبىنا قۇيۋ، ۋاقىتشالىقتىڭ الاوكپەلىگىن ماڭگىلىكتىڭ سالقىن سازىندا سۋىتۋ، كوركەم كورىنەمىن دەپ، الەم- جالەمى شىققان مىنا بەدەۋ تىرلىكتىڭ انىق ءباسىن ايىرۋ، مىنە، شىنايى قالامگەردىڭ جىر تۇلپارىنا سىلەكەيلەپ تاعار تۇمارى - وسى.

جۇمەكەن ناجىمەدەنوۆ - اباي اتامىزدان كەيىن تالايدىڭ جۇرەگى داۋالاماي قويعان وسىنداي وي فيلوسوفياسىن اشىق يگەرگەن، ايقىن باعىندىرعان تۇلعا.

كوپ بولعان قانداي جاقسى؟! تاس تا اينالاسىنا تاۋدىڭ تۋىسقانىمىن دەپ ايبات شەكپەي مە؟ سەلدىرەگەن توعاي دا قالىڭ ورماننىڭ جۇراعاتىمىن دەپ جاتپاي ما؟

ال جاپاندا جالعىز ءتۇبىر بىتكەن دارالىق شە؟

وي جالعىزدىعى شە؟

جۇمەكەن اعا:

«قاسيەتىڭدى سەزگەنمەنەن، قاداۋ شىڭ،

قاسىرەتىڭدى ۇعا المادىق، جالعىزدىق» دەسە، قاسيەتپەن قاتار قاسىرەتتىڭ قاناتتاس جۇرەتىنىن، ونىڭ دا باق پەن سورداي، جوق پەن بارداي ەنشىلەس ەكەنىن ەرتە تۇسىنگەننەن.

وسىنى سەزىنۋ جانە باھي دۇنيەگە وتكەنشە سول ءبىر قاسيەتتى سەرتتەن اينىماۋ قانداي قۇدىرەتتىلىك! اق قاعاز بەتىنە ءار ءارىپتى ادالىنان ءتۇسىرىپ، اپتيەكتەي اسپەتتەپ ءوتۋ نەتكەن ەرلىك!

اللانىڭ قۇلى رەتىندە يمانى بۇيىردى.

اقىندىقتىڭ ۇلى رەتىندە جيعانى بۇيىردى جۇمەكەن اعانىڭ!

مىنا سالتانات، مىنا ءمىناجات سونىڭ انىق كۋاسى ەمەس پە، الەۋمەت!

... سول الماتى ءالى كۇنگە مەنىڭ كوز الدىمدا. كۇز ەدى. سارى الا جاپىراقتار ساعىنىشتاي بوپ توبەڭنەن جاۋىپ تۇراتىن. جاس ەدىك. اقىل از دا، ارمان كوپ ەدى. قازىر عوي، اقىلدىڭ كوبەيىپ، ارماننىڭ ازايىپ كەتكەنى. اباي داڭعىلىنداعى باسپالار ءۇيىنىڭ الدىندا جۇمەكەن اعانى توسىپ تۇردىم. اينالاڭدى ءۇيىرىپ مايدا سامال ەسەدى. تەنتەك بۋرانىڭ وركەش جۇنىندەي شاشىم ءۇرپيىپ، جان- جاعىما الاق- جۇلاق قارايمىن.

جالعىز ءوزى كەلە جاتتى. ۇستىندە قوڭىر بارقىت بەشپەنتى، شاشى يىعىنا توگىلىپ، سابىرلى ءجۇزى، ويلى كوزىنە ءسال- ءپال مىسقىل جۇگىرگەن. قازىر ءبىر قۇرداسىنا ۋىتتى ءازىل ايتا قوياتىن سىندى.

قازاقى امان- ساۋلىقتان سوڭ بويىما كوز تاستاپ ءۇنسىز قالدى. «كوڭىلى تولمادى- اۋ» دەپ ويلادىم. اۋزى بەرىك كىسى ەدى عوي، «وتىز جىلدان سوڭ قوشالاقتان ءبىر بالا كەلگەن ەكەن عوي، - دەدى ءۇمىت ءۇزدىرىپ بارىپ. - جۇرە عوي مەنىمەن بىرگە...»

اعا العا ءتۇستى. سارى الا جاپىراقتار جاۋىپ تۇر. كۇز ەدى. جۇمەكەن اعانىڭ اينالاسىندا التىن شۋاقتار ءۇيىرىلىپ بىرگە كەتىپ بارا جاتتى.

- جۇرە عوي مەنىمەن بىرگە...

ول جالقى ەدى. جىردا دا، مىنا جاراپازانشىل الەمدە دە. سابىردان قالعان جالعىزدى جەتكىزەم دەۋمەن وتكەن اتاسى جايلى «مەنى ءوسىردى قولدا بار بيىگىنە كوتەرىپ» دەسە، بۇل - يمانداي سىر. شىقىلىقتاعان قوڭتورعاي تىرلىك، سۇيەگىڭدى ۇڭگىگەن زار، كۇدەردىڭ ءۇشبۇرىشتى مايدان حاتى، كورەرىڭ - شولاقبەلسەندى اتانعان اقساق، توقساق، ساڭىراۋ، سوقىر. ەل ءناپاقاسى - جالعىز سيىردىڭ ايرانى، جالعىز قاتىننىڭ ايقايى. وسى كورىنىستىڭ ءبارى- ءبارى كەيىننەن جۇمەكەن قالامىنا قۇدىرەتتى سۋرەتتەر بوپ قۇيىلدى. عاجايىپ وبرازدار بوپ بىرىكتى. كەرەمەتتەرى كەلىسىم بوپ كىرىكتى.

مۇنىڭ ءبارى كادىمگى قازاقى قارا ولەڭنىڭ قۇشاعىنا سىيماي، جۇمەكەنگە ءتان ءستيلدى قالىپتاستىردى. مۇندا گەتەنىڭ سۋرەتكەرلىگى، بلوكتىڭ كۇردەلىلىگى، ۋيتمەننىڭ تەرەڭدىگى جاتتى.

سول زاماننىڭ وزىندە:

بالاعىنان باستايدى قۇرتاتىندار حالىقتى،

شاباعىنان باستايدى قۇرتاتىندار بالىقتى، - دەسە، بۇل بۇگىنگى جانايقاي بوپ ەستىلمەي مە؟

ەل مەن جەر تاعدىرى، كەشەگى مەن قازىرگىنىڭ تايتالاسى، ۇلتتىق بولمىس پەن بوياۋ، اتا سالت پەن انا ءداستۇردىڭ كەلەشەگىنە ەلەڭ قاققان اقىننىڭ كىرپىگى قاماسپاس. وسىلاي ون ويلانىپ، ءجۇز تولعانىپ كەپ:

اقىلدىعا قايعى الدىرسام دەپ ەدىم،

اقىماقتى ويلاندىرسام دەپ ەدىم، - دەپ تەربەلەدى.

ءيا، ءبىر اقىماقتان ءجۇز اقىماق تۋادى. ءبىراق ءبىر دانىشپاننان ءجۇز دانىشپاننىڭ تۋمايتىنى نەسى؟ ! سۇراعى كوپ، جاۋابى از دۇنيە سىرى - وسى.

كوكتەمدە كوكتەپ، جاز قۋراپ،

جاپىراق اتىن اقتادىڭ.

قۇلاعىنان باسقا قۇنى جوق،

و، مەنىڭ اقىماقتارىم!

بۇل تابيعات ليريكاسى ما؟ جو- جوق. بۇل زاتتانىپ، تۇلعالانىپ كەتكەن وي ءتۇيىنى ەدى. استارى قانداي ايشىقتى؟! ءمىردىڭ وعىنداي مەرگەننىڭ ءسوزى دەگەن وسى!

اباي جازدى اق كوڭىلىن داپتەر عىپ،

قاسىم جازدى، جۇيرىك دەگەن ات بەردىك.

ال سەن كىمنىڭ رولىندە وينايسىڭ؟

ارزان، ارزان، ارزان، ارزان اكتەرلىك، - دەپ اقىن بىردە ايباتتانسا، بىردە «لاي سۋدىڭ- اي، قۋىن- اي، قۋىن- اي» دەپ شاراسىزدىققا ۇرىنادى.

ءتىپتى جۇرەگى ەلجىرەگەن ماحاببات جايلى جىر جازۋدى تۇمانباي قۇرداسىنا ەنشىلەگەندەي، ءوزى ول تاقىرىپقا اتتاپ باسپايدى. تەك اندا- ساندا عانا ءبىر تۇمسا سەزىم باس كوتەرسە، وندا دا:

«قىزدى ەسكە الۋ - بۇ كۇندە و دا ەسكى ۇعىم،

اۋىل بارعان ساپاردا سۇراستىرعام،

الىپ قاشتى ءبىر جىندى دەپ ەستىدىم» دەپ كۇرەڭ قىز جايلى كۇرەڭ مۇڭدى جامىراتىپ قويا بەرەدى.

«ويلى ادامعا قىزىق جوق بۇل جالعاندا،

كوبىنىڭ سىرتى ءبۇتىن، ءىشى ءتۇتىن» دەپ ابايدان قالعان قىسىر دامە، جەسىر مۇڭ، دانىشپاننان قالعان ۋايىم جۇمەكەن اعانى اينالىپ ءوتتى دەيسىز بە؟

ال ناجىمەدەنوۆتىڭ «كۇي كىتابىنداي» تۇتاس، داۋلەسكەر ۇلى تۇلعالار مەن ولاردىڭ ونەردەگى ورنىن جىرمەن ەنشىلەگەن بەدەرلى كىتاپ بۇ قازاقتا سيرەك.

جالپى، جۇمەكەن جىرىن ەكى ۇلكەن كەزەڭگە ءبولىپ قاراعان ابزال.

ءبىرى - جەتپىسىنشى جىلدارداعى پروزاعا كەلگەنگە دەيىنگى كەزەڭ.

ەكىنشىسى - پروزادان كەيىنگى شىعارمالار.

«سيۋجەتتەرى پىشىراعان مەن دە جازدىم ءۇش رومان» دەپ ءوزى ايتقانداي، ناجىمەدەنوۆ پروزاسى - ونىڭ جالپى پروزاداعى ەنگىزگەن جاڭالىعى، اشى يۋمورى، سۋرەتتەۋ ءتاسىلى، كوركەمدىك كەلبەتى، وقيعالاردى بەرۋ ءادىسى - ارنايى زەرتتەۋگە، ءبىر ەمەس، بىرنەشە مونوگرافيا جازۋعا تاتىرلىق ەڭبەك. ۇلى سۋرەتكەر تاحاۋي احتانوۆ اعانىڭ «اتتەڭ، جۇمەكەن روماندارى ءوز باعاسىن الا الماي بارادى» دەپ وكىنگەنى بار.

ءيا، ءبىز تىرلىكتە ءبىر- ءبىرىمىزدىڭ قادىرىمىزگە جەتتىك پە، باعامىزدى بىلدىك پە؟ ماحامبەت اقىن ايتقان:

«قازانات، سەنى ساقتادىم،

قۇلاعىڭ سەنىڭ سەرەك دەپ.

ازامات، سەنى ساقتادىم،

ءبىر كۇنىمە كەرەك دەپ...» دەپ.

ال ءبىز شىن مانىندە جۇمەكەن پوەزياسىنىڭ ءوزىن ءتۇسىنىپ، تالداپ بولعان جوقپىز. تەك تامسانامىز.

پوەزيا پىرىندەي ءابدىلدا تاجىبايەۆ «جۇمەكەن - ءبىزدىڭ ەندىگى اشىلار التىن ساندىعىمىز» دەپ كەتكەن. سول التىن ساندىقتى ايقارا اشپادىق. ءالى قىزىقتاۋمەن، قۇمارتۋمەن ءجۇرمىز.

ءيا، جۇمەكەن اعا دەسەك، الدىمەن اۋزىمىزعا «مەنىڭ قازاقستانىم» ءانى ىلىنەدى. بۇل اقىننىڭ ءتول ءستيلى ەمەس، تەك ءان ءماتىنى. ءبىراق اۋەنمەن بىرىككەندە عاجايىپ قۇدىرەتكە يە بوپ، كەۋدەڭە نۇرلى بۇلاق قۇيىلىپ سالا بەرەدى. قاراڭىزدارشى، «مەنىڭ قازاق- ستان- ىم!» .

ومىردە قىزىق تا قيماس تاعدىرلار بار. جالپى تىرلىكتە كەزدەيسوقتىق جوق، ءبارى دە اللانىڭ امىرىمەن دەسەك، جاراتقان يەم وسىلاي ۇيعارعانىن پاندە باسىمىزبەن مويىنداۋعا زارلىمىز.

قوشالاقتان قوڭىر مۇڭىن، قوڭىر دومبىراسىن قولتىقتاپ اتتانعان جۇمەكەن اعا الماتىدا از- كەم ايالداپ، قاراعاندىعا اتتانادى. سول تۇستاعى زامانا داۋسى، قوعام شاقىرۋىنا ءۇن قاتىپ، «مەن دە شاحتەر بولامىن» دەيدى. ءسويتىپ، ماڭدايىنا بولاشاقتىڭ باعدارشامىن قاداپ كومىر ۇڭگىدى.

ال وسى ءاننىڭ ەلۇران بولۋىنا بىردەن- ءبىر تىلەك قوسقان، ءسوز قوسقان، تەڭ اۆتورى اتانعان نۇرسۇلتان نازاربايەۆ بولسا، ءدال سول جىلى قولسوزىم تەمىرتاۋدا دومنا پەشىنىڭ مىڭ گرادۋستىق قىزۋىنا شارپىلىپ، تەمىر بالقىتىپ تۇردى.

ءشامشى اعا شە؟ ول جىلدارى سوناۋ ساحاليننىڭ قىرىندا، تاشكەنتتىڭ ويىندا، الماتىنىڭ بويىندا ءبىر قارىس ماندوليناسىن سىڭعىر قاقتىرىپ، سىرعا تاقتىرىپ، انمەن ەلىتىپ، ارشىن ءتوستىڭ ار جاعىندا ارام جۇرەك جاتاتىنىن بىلمەي اڭقىلداپ جۇرگەن شاعى ەدى.

بەس مىڭ جىلدىق تاريحى تاڭبالانعان قىتايدى كەم دەگەندە، ەلۋ مىڭ يمپەراتور بيلەگەن شىعار. ءبىراق بىردە- بىرەۋى وزگە ەل جادىندا قالمادى. ال بويى سىرىقتاي، ماڭدايى كەرەقارىس، ون ەكى تال ساقالى بار كونفۋتسي دەگەن دانىشپاندى جارىق دۇنيە تانىدى. بيلەۋشى ەمەس، ءامىرشى ەمەس. نە ءۇشىن دەيمىز؟ مىناۋ كۇڭگىرتتەۋ دۇنيەگە اقىل- نۇرىن، جۇرەك جىلۋىن، جانىنىڭ جارىعىن سەپكەنى ءۇشىن. پرەزيدەنت «ەلىم مەنىڭ» دەپ تەبىرەنسە، «ءۇشقوڭىرىم» دەپ شالقىسا، «مەنىڭ قازاقستانىم» دەپ ايباتتانسا، مۇنى تەگىننەن- تەگىن دەيمىز بە؟ الدە مەملەكەتتىڭ مىڭ قارالى شارۋاسى تۇرعاندا وڭاشا ءسات تاۋىپ، ولەڭ جازاتىنى ەرىككەننەن بە؟ جوق. بۇل - قازاقى قاندا بار اسىل قاسيەت. تۋابىتتى تەكتىلىك.

ءيا، جۇمەكەن اعا!

كىسىلىك پەن تۇسىنىكتىڭ قامشى سالدىرماس اق جورعاسىنداي بوپ بۇل پانيدەن ءسىز دە ءوتتىڭىز. بولماستى بولدىرام دەپ، قولتىعىنان جەل گۋلەپ، شاۋىپ جۇرگەن ءبىز دە وتەرمىز.

ءسىز مىناۋ جارىق دۇنيەمەن «مەنىڭ توپىراعىم» اتتى ءبىر تومدىق ولەڭ جازىپ باقۇلداسىپ ەدىڭىز. مۇنداي اسىل قازىنا ءالى كۇنگە قازاق پوەزياسى ماڭدايىنا بىتپەگەن قۇبىلىس ەدى. ءوز توپىراعىڭىزدى ءوزىڭىز جامىلعانداي بولدىڭىز.

ءبىر شىندىق بار. ابايدىڭ باسىنا سىلتەنگەن سويىل قالعان اقىندارعا دا تيگەن دەسەك، قيانات بولىپ شىعار ەدى. جوق. ولار ايتارىن ايتىپ وتكەن. بالكىم، ايعىر شابىسقا ءتۇسىپ، اينالاسىن داڭ قىلاتىندار، قولى جىبىرلاپ، اۋزى كۇبىرلەپ، پايدا قۋاتىندار، «قاراڭعى قازاق كوگىنە ورمەلەپ شىعىپ كۇن بولام» دەگەندەر جولىن كەس- كەستەگەن شىعار. ءبىراق ارنالى اساۋ وزەندەي قاسىمدارعا، جۇمەكەنگە، مۇقاعاليلارعا توسقاۋىل قويۋ مۇمكىن ەمەس ەدى.

ءناسىپ اپانىڭ ەسىندە شىعار، اعانىڭ ءبىر قولاپايسىزداۋ تىگىلگەن قوڭىر قويان بوركى بولدى عوي. سونى الماتىنىڭ سۋم- ىنان بىرگە بارىپ العانبىز. اعام ءارى- بەرى بورىك تاڭدايدى، ءبىراق ەشبىرى جاراسپايدى. سوندا ايتىپ ەدىم: «اعا، اقىلدى باسىڭىزعا اقىماق بورىكتى كيىپ قايتەسىز» دەپ.

سونداعى اعانىڭ نۇرلانىپ كۇلگەنى ءالى كۇنگە كوز الدىمدا. قۇددى سۋرەت بوپ باسىلىپ قالعان.

اۋليە اباي «كوڭىلىم قالدى دوستان دا، دۇشپاننان دا» دەدى.

سايرانعا دا، ويرانعا دا قاتار كىرگەن ەسەنين بولسا، «نە جالەيۋ، نە زوۆۋ، نە پلاچۋ» دەدى.

قاسىم امانجولوۆ «قايدا ەكەن، قايدا، داريعا سول قىز» دەدى.

جۇمەكەن ناجىمەدەنوۆ «ار جاعىندا ۇلى ىزعار سەزىلىپ تۇر،

جىلتىرايتىن دۇنيەنىڭ بەتى عانا» دەدى.

مۇقاعالي ماقاتايەۆ بولسا، «جاپىراق- جۇرەك، جاس قايىڭ،

جانىمدى ايىرباستايىن» دەدى دارمەنسىزدىكپەن قول سوزىپ.

جاراسقان ابدىراشيەۆ «ءومىر دەپ ورەكپىگەن جۇرەگىمنىڭ،

جان داۋسى جاڭعىرىعىپ جاتار سەندە» دەدى.

وسى ولەڭ تارماقتارىنىڭ قاي- قايسىسىندا دا ماڭگىلىكتىڭ، باقي دۇنيەنىڭ سالقىن سىزى بار.

جانىڭدى تۇرشىكتىرەتىن، ەكى اينالۋعا كەلمەيتىن بەتبۇرىس بار. ءيا، ولار ءبارىن ءبىلدى، ولار ءبارىن سەزدى.

ەڭ سوڭعى رەت اعامەن ەكىنشى مارتە ينفاركت سوعىپ، اۋرۋحاناعا تۇسكەن ساتىندە جۇزدەسكەنمىن. ەكى ادامدىق جايلى بولمە. قاسىندا قازاقتىڭ ءبىر كوپەي شالى جاتىر. اعايدىڭ جۇرەگى، ال شالدىڭ بۇيرەگى ناۋقاس.

جۇمەكەن اعا ايتتى: «ماعان جۇرەكتىڭ ءشىلي قىمبات دارىلەرىن بەرەدى. كوبىن ىشپەيمىن. ۋداي اشى. كوپشىگىمنىڭ استىنا تىعىپ تاستاي بەرەمىن. الگىنى مىنا شال ۇرلاپ جەپ قويادى. ءتىپتى راقات بولدى» دەپ. سوسىن ءماز بوپ رياسىز ءبىر كۇلگەن.

سول جولى جازعان ولەڭى ەمەس پە؟ ! «ءدارى- عۇمىر بارا جاتىر دوڭگەلەپ» دەپ. دوڭگەلەندى عوي دۇنيە، اعا، دوڭگەلەندى عوي...

...سول الماتى ءالى كۇنگە مەنىڭ كوز الدىمدا. كۇز ەدى. سارى الا جاپىراقتار ساعىنىشتاي بوپ توبەڭنەن جاۋىپ تۇرعان. جاس ەدىك... جازۋشىلار وداعىنان شىعىپ، جۇمەكەن اعا جالعىز ءوزى بارا جاتتى. سوڭىندا ۇلارداي شۋلاعان حالقى. بۇ جولى: «جۇرە عوي مەنىمەن بىرگە» دەمەدى. كەڭسايعا بەت الدى. بىزگە قاي ساي بۇيىرار ەكەن؟ ! بالعىن جۇرەگىم قان جىلاپ تۇرىپ، سوندا مىنا ءبىر سىڭار ۇيقاستاردى جازعان ەدىم:

- جۇلدىز بولىپ كىرىپ ءسىزدىڭ جۇرەككە،

جىلان بولىپ شاعىپ العان نەمەنە؟

- اقىن بولىپ كىرىپ ءسىزدىڭ جۇرەككە،

ايداھار بوپ ويران سالعان نەمەنە؟

- قىران قۇستاي قولعا قونىپ وتىرىپ،

ءوز باقىتىن شوقىپ كەتكەن نەمەنە؟

ول جالقى ەدى. جىردا دا، مىنا جاراپازانشىل الەمدە دە. سابىردان قالعان جالعىزدى جەتكىزەم دەۋمەن وتكەن اتاسى جايلى «مەنى ءوسىردى قولدا بار بيىگىنە كوتەرىپ» دەسە، بۇل - يمانداي سىر. شىقىلىقتاعان قوڭتورعاي تىرلىك، سۇيەگىڭدى ۇڭگىگەن زار، كۇدەردىڭ ءۇشبۇرىشتى مايدان حاتى، كورەرىڭ - شولاقبەلسەندى اتانعان اقساق، توقساق، ساڭىراۋ، سوقىر. ەل ءناپاقاسى - جالعىز سيىردىڭ ايرانى، جالعىز قاتىننىڭ ايقايى. وسى كورىنىستىڭ ءبارى- ءبارى كەيىننەن جۇمەكەن قالامىنا قۇدىرەتتى سۋرەتتەر بوپ قۇيىلدى. عاجايىپ وبرازدار بوپ بىرىكتى. كەرەمەتتەرى كەلىسىم بوپ كىرىكتى.

anatili.kazgazeta.kz

سوڭعى جاڭالىقتار