تۇركىستاندا شىڭعىس حان قۇرمەتىنە سوعىلعان شاقا ساقتالعان - فوتو
ولاردىڭ 20 سى - التىن، 500 گە جۋىعى كۇمىس اقشالار. قۇندى مەتالداردان سوعىلعان شاقالاردىڭ بارلىعى ارحەولوگيالىق قازبا جۇمىستار كەزىندە تۇركىستان اۋماعىنان اتاپ ايتقاندا، ياسسى- كۇلتوبە، توعان، ساۋران، يقان، قوسقورعان، تورتكۇل (قۇشاتا)، تورتكۇل II، جۇينەك، مىرتوبە كونە قالالار ورىندارىنان تابىلعان. قازاقپارات ءتىلشىسى وسىناۋ قۇندى جادىگەرلەر تۋراسىندا تەرەڭىرەك ءبىلىپ- قايتۋ ءۇشىن تۇركىستانعا ارنايى ساپار شەكتى.
كونە ەكسپوناتتار تىزىلىمىنە ورتا عاسىرعا جاتاتىن اقشالاردىڭ 11 كومبەسى، ياعني نۋميزماتيكالىق تابىستار جانە سيرەك كەزدەسەتىن جادىگەرلەر ەنگىزىلگەن.
ماسەلەن، 2012 -جىلدىڭ اقپان ايىندا وراڭعاي ەلدى مەكەنىنىڭ تۇرعىنى كەزدەيسوق تاۋىپ العان 54 دانا مىس فەلستەردى (مىس اقشالار) XV عاسىردىڭ سوڭى مەن XVI عاسىردىڭ العاشقى شيرەگىندە سوعىلعانى انىقتالدى. كەيىننەن بۇل اقشالار مۇراجاي قورىنا ءوتتى.
سول جىلدىڭ ناۋرىز ايىندا شايان اۋدانى سارىبۇلاق ەلدى مەكەنىنىڭ تۇرعىنى تاۋ ەتەگىندەگى قۇرىساي دەگەن جەردەن 450 دانا مىس اقشالار كومبەسىن تاۋىپ الدى. ولار دا مۇراجايعا تاپسىرىلدى. كومبەنى زەرتتەۋ بارىسىندا ونىڭ ⅩⅢ عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا سوعىلعان شاعاتاي ۇلىسىنىڭ كۇمىستەلگەن مىس ديرحەمدەرى ەكەندىگى انىقتالدى.
وڭتۇستىكتىڭ تاريحي جەرلەرىنەن تابىلعان تاعى 13 دانا التىن دينار ⅩⅢعاسىردىڭ ورتا تۇسىندا ورتا ازيا قالالارىندا سوعىلعان. بۇل اقشالار كەزىندە اقشا سوعۋ ىسىندەگى ەرەكشەلىكتەرگە بايلانىستى سىنامالارى ادەيى تومەن ەتىپ سوعىلىپ وتىرعان التىن دينارلار قاتارىنان. شاقالاردىڭ بەتىندە اقشا سارايلارى اتتارىنان تەك بۇحارا جانە سامارقان اتاۋلارى عانا ساقتالعان. بارلىعىنا «كاليما» جازباسى مەن حاليفا ناسر ليد- دين اللاحتىڭ اتى جازىلعان. جيەكتەرىندەگى جازبا بەدەرلەرى بارلىعىندا دەرلىك جويىلىپ كەتكەن. بەس دانا التىن تيىن ىستانبۇلدا، يراندا، اۆسترو- ۆەنگريادا، رەسەي پاتشالىعىندا XIX- ⅩⅩعاسىرلاردا سوعىلعان.
«تۇركىستان قالاسى، قاراشىق وزەنىنىڭ ماڭىنداعى قالالىق قورىمنان 6 مىڭ دانادان استام مىس اقشالاردان تۇراتىن كومبە تابىلدى. كومبە تولىقتاي XV ع. حيجرا جىل ساناعى بويىنشا 832 ح. ج. (1428-29 ج. ) كورسەتكىشىمەن، تەمۋريدتەر مەملەكەتىنىڭ ماۋەرەناحرلىق بولىگىنىڭ بيلەۋشىسى ۇلىقبەك تاراپىنان جۇرگىزىلگەن اقشا رەفورماسى تۇسىندا سوعىلعان مىس ادليلەردەن تۇراتىنى انىقتالدى»، - دەيدى مۇراجايدىڭ نۋميزمات مامانى تولقىن جولداسوۆ.
1982 -جىلى ياسسى- كۇلتوبە قالاشىعىندا جۇرگىزىلگەن قازبا جۇمىستارى كەزىندە قۇمىرا ىشىنەن XIII عاسىردىڭ سوڭعى شيرەگى مەن XIV عاسىردىڭ باسىندا شاعاتاي مەملەكەتىنىڭ اقشا سارايلارىندا سوعىلعان 202 دانا كۇمىس ديرحەم مەن فەلستەردەن تۇراتىن كومبە تابىلعان. كومبە قۇرامىندا المالىق، ءاندىجان، بۇحارا، قاشعار، كەندجدە، مارگينان، وتىرار، سامارقان، تاراز، حودجەند، شاش جانە يانگي اقشا سارايلارىنىڭ ونىمدەرى بار. بۇل جاعداي سول كەزەڭدە شاعاتاي ۇلىسىنا قاراستى تۇركىستان قالاسىنىڭ ايتارلىقتاي ماڭىزعا يە ساۋدا ورتالىقتارىنىڭ ءبىرى بولعاندىعىن كورسەتەدى.
2000 -جىلى تۇركىستان قالاشىعىنىڭ «قوقان تسيتادەلىندە» جۇرگىزىلگەن قازبا جۇمىستارى كەزىندە جاني اۋلەتىنىڭ بيلىگى تۇسىندا سوعىلعان 75 دانا كۇمىس تانگالارىنان تۇراتىن كومبە تابىلعان. تانگالار يمام قۋلي حان، نادىر مۇحاممەد حان جانە ابدۋلازيز حان تۇسىندا سوعىلعان شاقالاردان تۇرادى. كومبەنىڭ ماڭىزدىلىعى ونىڭ جاني اۋلەتىنىڭ العاشقى بيلەۋشىلەرىنىڭ تۇسىندا سوعىلعاندىعىندا. بۇل كومبە Ⅱكەزەڭ شاقالارىنان تۇراتىنى انىقتالدى. I جانەII كەزەڭ شاقالارىنىڭ سوڭعى كەزەڭنەن ايىرماشىلىعى بۇل كەزەڭدەرگە ءتان كۇمىس اقشالاردىڭ سىناماسى جوعارى بولعان.
نازارلارىڭىزعا «ازىرەت- سۇلتان» قورىق- مۋزەيىندە ساقتالعان كونە اقشالاردىڭ ءبىرقاتارىن ۇسىنامىز.
شىڭعىس حان اتىمەن سوعىلعان دينار. سامارقان اقشا سارايى. ⅩⅢ ع. ديناردىڭ اۆەرسىندە «شىڭعىس حان. اديل ۋل اعزام» جازباسى تۇسىرىلگەن. جيەكتەرىندەگى جازبا بەدەرلەرى ساقتالماعان. ريەۆەرسىندە سامارقان اقشا سارايىنىڭ اتاۋى، ونىڭ استىنا «كاليما» (لا يلاحا يللا اللاح، مۋحامماد راسۋل اللاح) جازباسى تۇسىرىلگەن. جيەكتەرىنە تۇسىرىلگەن جىل ساندارى جويىلىپ كەتكەن.
ساسانيدتەر دراحماسى. III- V ع ع. قاراتوبە ارحەولوگيالىق ەسكەرتكىشىنەن تابىلعان.
ءۇشايىر تاڭبالى، وتىرار اقشا سارايىنىڭ ءونىمى. VII ع.
تۇرگەشتەردىڭ مونەتاسى. VII- VIII ع ع.
سوعدى تيىنى. شاش اقشا سارايى. III- V ع. اۆەرسىندە بيلەۋشىنىڭ پروفيلدىك بەينەسى، ريەۆەرسىندە شاش ولكەسىنىڭ تاڭباسى تۇسىرىلگەن.
تۇركى-سوعدى تيىنى. اۆەرسىندە بيلەۋشىنىڭ انفاستىق بەينەسى، كەلەسى بەتىندە سوعدى جازبالارىمەن كومكەرىلگەن بەناكەتتىڭ تاڭباسى تۇسكەن.
بۋحارحۋداتتار دراحماسى. VII- VIII ع ع.
حورەزمشاح مۋحامماد بين- تەكەشتىڭ اتىمەن سوعىلعان دينار. XIII عاسىردىڭ باسىنا تيەسىلى. دينار كەزدەيسوق تابىلعان. ونىڭ اقشا سارايى اتاۋى مەن سوعىلعان جىلدىق جازباسى جويىلىپ كەتكەن. شاقا وتە سيرەك كەزدەسەتىن التىن دينارلار قاتارىنا جاتادى
سىعاناق اقشا سارايىندا سوعىلعان پۋل. XIV ع.
اتەش بەينەلى پۋل. سىعاناق XIV ع.
جاھانگير حان اتىمەن سوعىلعان مىس دينار. XVII ع. بۇل مىس اقشا 2016 -جىلدىڭ اقپان ايىندا مۇراجاي قورىنا كەلىپ ءتۇستى. ونىڭ ءبىر بەتىندەگى جازبا بەدەرلەرى تۇگەلدەي جويىلىپ كەتكەن، ەكىنشى بەتىندە اراب گرافيكاسىمەن جهان...ر خان جازباسى تۇسىرىلگەن. بۇل شاقاعا جۇرگىزىلگەن العاشقى زەرتتەۋ جۇمىستارىنىڭ ناتيجەسى بويىنشا، ونىڭ قازاق حانى جاڭگىردىڭ اتىمەن سوعىلعان تيىن بولۋى مۇمكىن دەگەن بولجام جاسالىپ وتىر. سەبەبى، وسى كەزەڭگە ءتان ورتا ازيا بيلەۋشىلەرى اراسىندا جاحانگير اتىمەن بەلگىلى حان جوق. تيىن تيپولوگيالىق قاتىناسى بويىنشا ەرەكشە. نۋميزماتتاردىڭ ايتۋىنشا، تيىن قازىرگى تاڭدا ءبىر عانا ۇلگىدە بولعاندىقتان ءدوپ باسىپ ايتۋعا ەرتەرەك. دەگەنمەن، بولاشاقتا جينالاتىن ماتەريالدار جۇمباقتىڭ سىرىن اشادى دەگەن سەنىم بار. جالپى، قازاق حاندارى اراسىنان تەك تۇرسىن مۇحاممەد حان اتىمەن سوعىلعان اقشا عانا بەلگىلى.
دينار. ۋردۋ اقشا سارايى. XIII ع.
ياسى اقشا سارايىندا سوعىلعان مىس دينار. اقشا سارايى اتاۋى اديل حان ەپيتەتىمەن بەرىلگەن. ريەۆەرسىندە وسىمدىك تەكتى ورنەكتەر مەن كەرمارال بەينەسى تۇسىرىلگەن. (1501-02 ج. )
ياسى اقشا سارايىنىڭ ءونىمى. قۇيرىعىن جوعارى كوتەرگەن جىرتقىش بەينەسى، قۇيرىعى مەن دەنەسىنىڭ اراسىندا شاقانىڭ سوعىلعان جىلى كورسەتىلگەن. (1501-1502 ج. )
ياسى اقشا سارايىنىڭ ءونىمى. ءبىر بەتىندە اقشا سارايىنىڭ اتاۋى، كەلەسى بەتىندە سوعىلعان جىلى تۇسىرىلگەن. XVI عاسىردىڭ باسى.