تانك جايلى نە بىلەسىز؟

 استانا. قازاقپارات - زاماناۋي ارميانى قاھارلى دا قۋاتتى تانكتەرسىز ەلەستەتە المايسىز. بۇل قۇرال پايدا بولعاننان بەرى قۇرلىقتاعى سوعىستىڭ باستى قارۋى ءھام كولىگى، ءارى جاياۋ اسكەر قاۋىپسىزدىگىنىڭ كەپىلى بولىپ كەلەدى.

 كەز كەلگەن قارۋ سەكىلدى تانكتەر دە ءوزىنىڭ دامۋ ەۆوليۋتسياسىن باستان وتكەرگەن. ونىڭ ەۆوليۋتسيادان وتكەنىن ءبارىمىز بىلسەك تە، قالاي وتكەنىن، استە بىلمەيمىز. بۇل ماقالادا سىزدەرگە تانكتەردىڭ قالاي جانە قاشان پايدا بولعانى تۋرالى از- ماز اقپارات بەرە كەتپەكپىز.

 بارشامىز بىلەتىندەي ، ەڭ العاشقى تانك وسىدان 1 عاسىر بۇرىن، ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستىڭ سومما شايقاسىندا اعىلشىن- فرانتسۋز ارمياسىنىڭ تاراپىنان قولدانىلعانى بەلگىلى. تانكتەردىڭ پايدا بولۋىن تاريحتا وسى مەرزىمگە سايكەستىندىرەدى. سەبەبى، تەك وسى ۋاقىتتا تانك ءوز اتىنا لايىق كارۋ رەتىندە قۇراستىرىلعان بولاتىن. دەسەك تە، بۇل قارۋدىڭ تاريحى تىم ارىدە جاتىر. زەرتتەۋشىلەر تانك تاريحىن ورتا عاسىرلاردان باستايدى. وعان دالەل دە بار ەكەن. رەنەسسانس داۋىرىندە ءومىر سۇرگەن اتاقتى سۋرەتشى، ءمۇسىنشى جانە كونسترۋكتور لەوناردو دا ۆينچي بۇل قارۋدىڭ ەڭ العاشقى نۇسقاسىن جاساپ شىققان دەسەدى. ونىڭ نۇسقاسىندا، ارينە، قازىرگى تانكتىڭ ءبىر دە ءبىر نىشانى جوق. ول ءوز تۇرپاتىمەن تانكتەن گورى «كۇركەگە» كوبىرەك ۇقسايدى. دەگەنمەن، بۇل العاشقى تانك. ونىڭ قۇرلىسىندا سول زاماننىڭ اتىس قۇرالدارى قولدانىلعان ەكەن. قۇراستىرۋشى شابۋىل كەزىندە جاۋ اسكەرىنىڭ ورتاسىنا ەش قيىندىقسىز كىرەتىن، سول ارقىلى جاياۋ اسكەرگە جول سالىپ بەرەتىن جابىق قۇرال جاساۋدى ويلاعان. گەنييدىڭ قيالىنان تۋىنداعان بۇل قۇرالدىڭ ىشىنە بارنەشە سارباز سىياتىن. سول زاماننان جەتكەن اقپارات كوزدەرىنىڭ ءبىر دە بىرىندە ونى قالاي قوزعالتقاندىعى جايلى دەرەك جوق.

كەيبىر زەرتتەۋشىلەر ونى ىشىندەگى ادامداردىڭ كۇشىمەن قوزعالىسقا ءتۇسىردى دەپ تۇجىرىمدايدى. الايدا، بۇل تانكتىڭ كۇنى ۇزاققا بارماپتى. لەوناردو دا ۆينچي قانشا دانىشپان بولعانىمەن، وڭتايلى سوعىس قۇرالىن سول كۇيى جاساپ شىعارا الماعان ەكەن. بۇدان كەيىنگى تانك قۇراستىرۋ يدەياسى ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستا ەۋروپالىق يمپەريالار تاراپىنان قىزىعۋشىلىق تۋدىرادى. ورتا عاسىرلارعا قاراعاندا عىلىم مەن بىلىمدە ەداۋىر جەتىستىككە جەتكەن ادامزاتتىڭ بۇل ۋاقىتتا تانكتى قۇراستىرىپ شىعۋىنا تولىق مۇمكىندىگى بار ەدى. وعان قاجەتتى بارلىق رەسۋرستاردىڭ تەتىگى ادام بالاسىنىڭ قولىنا تيگەن بولاتىن. سوعىس كەزىندە ورىس كونسترۋكتورى لەبەدوۆ العاشقى ورىس تانكىن جاساپ شىعارادى. دەگەنمەن، ونىڭ قازىرگى بۋىن قارۋلارىنان ايىرماشىلىعى اسا زور بولعان. قۇراستىرۋشىنىڭ ايتۋىنشا، وعان بۇل يدەيا ورتا ازيالىقتاردىڭ ۇلكەن دوڭعالاقتى اربالارىن كورگەننەن كەيىن كەلگەن. ايتقانداي- اق، بۇل قارۋدىڭ تۇرپاتى الىپ اربانى ەسكە تۇسىرەتىن . قارۋدىڭ كەلەسى نۇسقاسىن اعىلشىندار 1916 -جىلى سومما شايقاسىندا قولدانادى. ونى تريتتون ينجەنەر مەن ۆيلسون لەيتەنانت قۇراستىرىپ «كىشكەنە ۆيللي» دەگەن ات بەرەدى. بۇل قارۋ 1915 -جىلى سىناقتان وتەدى. ال ونىڭ جەتىلدىرىلگەن نۇسقاسى «ۇلكەن ۆيللي» 1,8 م كەدەرگىلەر مەن 3 م وقپانداردان ەركىن وتەتىن مۇمكىندىكتەرگە يە بولادى. بۇل نۇسقاعا كەيىننەن رەسمي تۇردە م ك1 اتى بەرىلەدى جانە جەتىلدىرىلگەن نۇسقالارىن شىعارۋ قولعا الىنادى. بۇل قادامعا اعىلشىندار سومما شايقاسىنداعى جەتىستىكتەردەن كەيىن بارعان ەدى. بولجانعانداي، تانك ادام شىعىنىن 20 ەسەگە دەيىن قىسقارتقان ەكەن.

 م ك- نىڭ كەيىننەن م ك ا، م ك س، م ك l ماركالى نۇسقالارى شىعادى. م ك l ءوز كەزەگىندە العاشقى جۇزەتىن تانك دەپ تابىلادى. ۋاقىت وتە تانك جاۋلاسقان ارميالاردىڭ بارلىعىندا پايدا بولا باستايدى. فرانسۋزدار 1916 -جىلى وزدەرىنىڭ ءتول تانكىن قۇراستىرۋ ءۇشىن «شنەيدەر» كومپانياسىنا تاپسىرىس بەرەدى. الايدا، ولار قۇراستىرعان شىنجىر تاباندى تانك سوعىسقا جارامسىز بولىپ شىعادى. سەبەبى، تانك وتە باياۋ قوزعالاتىن. ءتىپتى، بولماشى قاشىقتىقتى ەڭسەرۋ ءۇشىن وعان ساعاتتاپ ۋاقىت بەرۋ قاجەت ەدى. ال، l  دۇنيەجۇزىلىك سوعىستاعى ەڭ ۇزدىك تانك ول رەنو بولدى. العاشقى ساتسىزدىكتەن كەيىن فرانسۋز بيلىگى تاپسىرىستى رەنو كومپانياسىنا بەرەدى. اتاقتى رەنو ماشيناسىنىڭ قۇراستىرۋشىسى باسىندا بۇعان كەلىسپەگەنىمەن، ارتىنشا قولعا العان ەكەن. بۇل نۇسقا وزىنەن كەيىنگى بارلىق تانكتەرگە داڭعىل جول سالىپ كەتتى. وعان ەڭ العاشقى بورتتىق راديوستانتسيالار ورناتىلدى. بۇل تانكتى باسقارۋدى جەڭىلدەتەتىن ەدى. رەنو فرانتسۋز ارمياسىنىڭ قولدانىسىندا 30 -جىلدارعا دەيىن تۇرىپتى. ولاردان بولەك، تاعى 20 مەملەكەت بۇل نۇسقانى شىعارۋدى جولعا قويعان. قارۋلانۋ جارىسىنان نەمىستەر دە شەت قالماعانى بەلگىلى. 1917 -جىلى «برەمەرۆاگەن» فيرماسى A7V اتتى ساۋىتتى كولىگىن قۇراستىرۋدى باستايدى. ءبىراق، گەرمانيا ونىڭ كەشەندى ءوندىرىسىن سول كۇيى ورناتا الماعان ەكەن.

 سول سەكىلدى، P1x نۇسقاسى دا كەيبىر اسكەري وپەراتسيالارعا قاتىسقانىمەن، سانى جاعىنا بىرنەشە دانادان اسا الماپتى. ال، نەمىستەردىڭ قارسىلاسى «انتانتا» وداعىندا كەرىسىنشە، سول ۋاقىتتىڭ وزىندە 7000 نان اسا تانك بولىپتى. تانكتەر بۇل اسكەري بلوكتا ءوزىنىڭ ەرەكشە ستاتۋسىن ورناتىپ ۇلگەرگەن ەدى.

 

 دايىنداعان: دىنمۇحامەد مۇحامەتجان

Massaget.kz