ستالين كەزىندەگى زات باعاسى

استانا. قازاقپارات - قازىرگى كاپيتاليزمدى تەك ءبىزدىڭ ەلدە عانا ەمەس، جالپى باسقا دا ءىرى بۋرجۋازيالىق مەملەكەتتەردەگى ينفلياتسياسىز، قۋات كوزدەرىنە، ازىق- تۇلىككە باعانىڭ ۇنەمى ءوسۋىنسىز كوزگە ەلەستەتۋ مۇمكىن ەمەس.

 الەمدەگى ەڭ باي مەملەكەت سانالاتىن ا ق ش- تىڭ ينفلياتسياعا قاتىستى رەسمي ستاتيستيكاسىنا قاراساق، سوڭعى 30  جىلدىڭ ىشىندە بۇل ەلدە ينفلياتسيا جىلىنا 5 پايىزدى قۇرايدى. بۇكىل الەم بايلانىپ وتىرعان دوللاردىڭ قۇنسىزدانۋى - ا ق ش فەدەرالدىق قور جۇيەسى باسىپ شىعاراتىن اقشانىڭ سانىنا بايلانىستى.

امەريكالىق قاعاز اقشا نەعۇرلىم كوپ باسىلىپ شىقسا، سوعۇرلىم ونىڭ قۇنى تومەندەي بەرەدى. 2001-2015 -جىلدار ارالىعىندا 100 دوللارلىق بانكنوت ءوزىنىڭ 28 پايىز ساتىپ الۋ قابىلەتىنەن ايىرىلعان. 2000 - جىلى 100 دوللارعا ساتىپ الاتىن تاۋارلاردىڭ قۇنى قازىر 140 دوللار بولىپتى. مىسالى، 1950 -جىلى ا ق ش- تا ەڭ تومەنگى جالاقى 0,75 دوللار بولسا، قازىرگى كەزدە ول ون ەسەگە وسكەن.

 سوڭعى 115 جىلدىڭ ىشىندە ا ق ش دوللارى 97 پايىزدان استام ساتىپ الۋ قابىلەتتىلىگىن جوعالتقان ەكەن. ترويالىق ءبىر ۋنتسيا التىننىڭ جىلدىق ورتاشا قۇنى 20 دوللاردان 1650 دوللارعا دەيىن ءوسىپتى. الەمدىك ينفلياتسيانى وسىعان قاراپ- اق باعامداي بەرىڭىز. دەگەنمەن دوللار باعامىن جانارمايدىڭ قۇنىمەن سالىستىرۋعا بولمايدى. ا ق ش- تا سوڭعى 25 جىلدا بەنزيننىڭ باعاسى ەكى ەسەگە عانا قىمباتتاعان. Qazaqstan Today سايتىنىڭ دەرەگىنە سۇيەنسەك، قازاقستاندا بەنزيننىڭ باعاسى وسى ۋاقىتتىڭ ىشىندە 118 ەسەگە كوتەرىلىپتى. ءبىر كوتەرىلگەن باعا بىزدە ەشقاشان تومەندەگەن ەمەس. ينفلياتسيا ءبارىن جەپ قويىپ جاتىر. بەنزيننىڭ باعاسىن ارزانداتقان تاريحتا ءبىراق ادام بار ەكەن.

كەڭەستىك سوتسياليزم ينفلياتسياعا جول بەرگەن جوق. باسقا ەلدەردە اقشا قۇنسىزدانىپ جاتقاندا، ك س ر و- دا كەرىسىنشە باعا تومەندەتىلىپ وتىردى. مۇنى ستاليندىك باعانى ءتۇسىرۋ ساياساتىنان كورۋگە بولادى. كەڭەس وداعىندا دۇكەندەردەگى تاۋارلارعا باعانى ارزانداتۋ Ⅱدۇنيەجۇزىلىك سوعىسقا دەيىن دە جۇرگىزىلدى. ازامات سوعىسىنان كەيىن ەلدەگى ەكونوميكا قاتتى تۇرالادى، ونى قالپىنا كەلتىرۋ ءۇشىن التى جىل ۋاقىت ءوتتى. ۇجىمداستىرۋ ناۋقانى دا ءبىرقاتار قيىندىقتار تۋعىزىپ، حالىق شارۋاشىلىعىن باسىنان باستاۋعا تۋرا كەلدى. وتىزىنشى جىلداردىڭ باسىندا ەل ەسىن جيناپ، ەكونوميكا ءبىر جۇيەگە كەلە باستادى.

«1933 -جىلدان باستاپ ستالين دۇكەندەردەگى تاۋارلاردىڭ باعالارىن ۇنەمى ءتۇسىرىپ وتىرۋعا شاقىردى. كەڭەس وكىمەتىنىڭ ءتوراعاسى مولوتوۆ باسقا بولشيەۆيكتەرمەن بىرلەسىپ، ستالين 1933-1937 -جىلداردا حالىق تۇتىناتىن تاۋارلاردىڭ باعاسىن ءتۇسىرۋ ماسەلەسىن كوتەردى. 1933 -جىلى نان، كۇرىش، ەت ونىمدەرى، جانۋارلار جانە وسىمدىك مايلارى، ءسۇت، كارتوپ، كونديتەرلىك ونىمدەردىڭ باعاسى ارزانداتىلدى. كەلەسى جىلى قانتتىڭ قۇنى 14 پايىزعا ارزاندادى. ۆ ك پ (ب) XVII  سيەزىنىڭ، و ك قاراشا پلەنۋمىنىڭ شەشىمىمەن ازىق- تۇلىك بىركەلكى باعاعا ءتۇستى. مىسالى، نان - 45-54 پايىزعا، ەت - 35-39 پايىزعا ارزاندادى. 1935 -جىلى 1- قازاندا ك س ر و حالقى ءۇشىن ازىق- تۇلىك باعاسى جالپى العاندا 4 پايىزعا ارزاندادى» دەپ جازىلادى تاريحي دەرەكتەردە.

ءبىراق ونداي شەشىمدى سول كەزدە قازاقستاندى باسقارعان گولوشەكين ورىنداماعان، ويتكەنى 1932-1933 -جىلدارى قازاقستاندا قاتتى اشارشىلىق بولىپ، حالىقتىڭ جارتىسى قىرىلعانىن بىلەمىز. دەمەك، قازاقستان مەن ۋكراينا ەسەبىنەن باسقالارىنا ارزان ازىق- تۇلىك جەتكىزىلگەن بولۋى كەرەك. ازىق- تۇلىك باعاسىنىڭ ارزانداۋى ناتيجەسىندە، كەڭەس وداعىنىڭ حالقى 1935-1937 -جىلدار ارالىعىندا شامامەن 11,5 ميلليارد سوم پايدا كورگەن ەكەن.

Ⅱدۇنيەجۇزىلىك سوعىستان كەيىن ازىق- تۇلىكتىڭ، حالىق تۇتىناتىن وندىرىستىك تاۋارلاردىڭ قۇنى تومەندەي باستادى. مۇنى ۇلكەن كىسىلەر قازىرگە دەيىن ايتىپ وتىرادى. ۇلى وتان سوعىسى اياقتالعاننان كەيىن، 1947 جىلى جەلتوقساندا ك س ر و- دا اقشا رەفورماسى بولدى، ازىق- تۇلىككە، ءوندىرىس تاۋارلارىنا كارتوچكالار الىنىپ تاستالدى، سوعىستان كەيىن ءبىرىنشى رەت باعا ءتۇستى. سوعىس كەزىندە پايدا بولعان كوممەرتسيالىق جانە پايلىق باعاعا تىيىم سالىنىپ، ازىق- تۇلىك تۇرلەرىنە جانە وندىرىستىك تاۋارلارعا بىركەلكى باعا بەلگىلەندى. نان، ۇن، ءداندى داقىلدار 10-12 پايىزعا ارزاندادى.

 1948 -جىلى «موسكۆيچ» اۆتوكولىگى 10 پايىزعا قولجەتىمدى بولدى، موتوتسيكل مەن ۆەلوسيپەد 20 پايىزعا ارزاندادى. ستاليننىڭ تۇسىنداعى ەڭ اۋقىمدى ارزانداتۋ - 1950 -جىلدىڭ 1- ناۋرىزىندا بولدى. باستى تاعام ناننىڭ باعاسى 30 پايىزعا، سيىر جانە شوشقا ەتىنىڭ باعاسى 24 پايىزعا، سارى ماي 30 پايىزعا ارزاندادى. ەلۋىنشى جىلدارى بەنزين باعاسى بىرنەشە مارتە تومەندەتىلدى. مىسالى، 1951 -جىلى ك س ر و- دا بەنزين باعاسى 20 پايىزعا ارزانداعان ەكەن. قازىرگى كەزدە بۇعان ادامداردى سەندىرۋدىڭ ءوزى قيىن. جاستارعا ونى بىلاي ءتۇسىندىرۋ كەرەك شىعار. ول كەزدە جوسپارلى ەكونوميكا بولدى جانە باعا بۇكىل ك س ر و اۋماعىندا بىركەلكى بولىپ بەلگىلەنىپ، ۇكىمەتپەن بەكىتىلدى. ونى نارىق ەمەس، كەڭەس ۇكىمەتى بەلگىلەدى. سوندىقتان ەشقانداي اجيوتاج بولعان جوق، ويتكەنى حالىق ەرتەڭگى كۇنى باعانىڭ بىردەن شارىقتاپ كەتپەيتىنىنە سەنىمدى بولدى.

اعا بۋىننىڭ وكىلدەرى «حالىق تۇتىناتىن تاۋارلاردىڭ ۇدايى ارزانداۋى تەك ستاليننىڭ تۇسىندا عانا بولدى» دەيدى. راسىندا دا، سولاي. تاريحي دەرەكتەرگە قاراعاندا، كەڭەس وداعىنداعى ازىق- تۇلىك جانە وندىرىستىك تاۋارلاردىڭ باعاسىن ارزانداتۋ ساياساتى تەك ستالين باسقارعان كەزدە عانا تۇراقتى جۇرگىزىلگەن ەكەن. باعالاردى ءتۇسىرۋ 1947 -جىلدىڭ 16 - جەلتوقسانىندا، 1948 -جىلدىڭ 10 - ساۋىرىندە، 1949 -جىلدىڭ 1 - ناۋرىزىندا، 1950 -جىلدىڭ 1 - ناۋرىزىندا، 1952 -جىلدىڭ 1 - ساۋىرىندە، 1953 -جىلدىڭ 1 - ساۋىرىندە جانە 1954 -جىلدىڭ 1 - ساۋىرىندە بۇكىل وداق بويىنشا جۇرگىزىلدى.

يوسيف ستالين قايتىس بولعاننان كەيىن، جىل سايىن كوكتەمدە حالىقتى ءبىر سەرپىلتىپ، قۋانتىپ تاستايتىن باعانى ءتۇسىرۋ تۋرالى قاۋلى شىقپايتىن بولدى. ونىڭ ورنىنا كەلگەن نيكيتا حرۋشيەۆ «امەريكانى قۋىپ جەتەمىز، امەريكانى باسىپ وزامىز!» دەگەن ادۋىندى ۇران تاستاعانىمەن، ناننىڭ باعاسىن تۇسىرە العان جوق. ەشقانداي ازىق- تۇلىكتىڭ، وندىرىستىك زاتتاردىڭ باعاسى قايتىپ ارزانداعان جوق.

ك س ر و تۇسىندا حالىقتىڭ قاتتى كۇيزەلگەن كەزەڭدەر دە، مولشىلىققا كەنەلگەن كەزدەرى دە بولدى. ونى تاريحشىلار كەزەڭ- كەزەڭگە ءبولىپ «جىلىكتەيدى». ەڭ باستىسى - ازىق- تۇلىكتى حالىقتىڭ ءوزى ءوندىردى، سوندىقتان ەشقانداي حيميالىق قوسپاسىز، تازا بولدى جانە بارلىعىنا جەتتى. ەلۋىنشى جىلداردا ەشقانداي دەفيتسيت بولماعان. دۇكەن سورەلەرى ءارتۇرلى تاۋارلارعا تولىپ تۇرعان. تاۋار دەفيتسيتى بيلىك باسىنا ميحايل گورباچيەۆ كەلگەن 1985 -جىلدان كەيىن پايدا بولدى، «حالىقتى سوتسياليزمگە قارسى قويۋ ءۇشىن ازىق- تۇلىك داعدارىسىن ادەيى جاسادى» دەپ جازادى ورىس ساراپشىلارى.

ستاليننىڭ كەزىندە باعا نەگە تومەندەدى؟ وعان جاعدايدى جۇمىسشى- شارۋالاردىڭ وزدەرى جاسادى. ءتورت جىلعا سوزىلعان قىرعىن ەل ەكونوميكاسىن تۇرالاتىپ، قاتتى تيتىقتاتتى. سوعىستان قاجىعان حالىق بەيبىت ءومىردىڭ باعاسىن ءبىلدى، جارقىن بولاشاقتى اڭسادى. كەمەلدەنگەن سوتسياليزمنەن ءوتىپ، كوممۋنيزمگە جەتەتىندەرىنە سەندى. وسىنداي يدەولوگيانىڭ كۇشىمەن ءبىر ادامداي ەڭبەككە جۇمىلدى. سونىڭ ناتيجەسىندە، كەڭەس وداعى Ⅱدۇنيەجۇزىلىك سوعىستان كەيىن ەكى جارىم جىلدا ەكونوميكاسىن تۇزەپ، اياعىنا نىق تۇردى.

 1948 -جىلى ك س ر و- داعى ءوندىرىس كولەمى سوعىسقا دەيىنگى دەڭگەيدەن دە اسىپ كەتتى. 1952 -جىلدىڭ اياعىندا ي. ستاليننىڭ «سوتسياليزمنىڭ ك س ر و- داعى ەكونوميكالىق پروبلەمالارى» دەگەن سوڭعى جۇمىسى جارىققا شىقتى. ي. ستالين بۇل ەڭبەگىندە ماركسيزم - لەنينيزم ىلىمدەرى نەگىزىندە كاپيتاليستىك ءوندىرىستىڭ ماقساتىن سارالايدى. «كاپيتاليستىك ءوندىرىستىڭ ماقساتى - پايدا تابۋ. تۇتىنۋعا كەلسەك، ول كاپيتاليزمگە پايدا تابۋ ماقساتىن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن قاجەت» دەپ جازادى. ستالين «ك س ر و حالقى وندىرگەن ءونىمدى وزدەرى تۇتىنۋى ءتيىس» دەگەن ساياساتتى ۇستاندى. ونىڭ تۇسىندا حالىق جۇمىستى ايانباي ىستەدى، ەكىنشى جاعىنان ونىڭ يگىلىگىن وزدەرى كوردى.

دەرەكتەرگە جۇگىنسەك، وندىرىستىك ىشكى ءونىم 1950 -جىلى سوعىسقا دەيىنگى دەڭگەيدەن 73 پايىزعا ارتقان، جوسپار بويىنشا 48 پايىزعا ارتۋ كەرەك ەدى. سوعىسقا دەيىنگى دەڭگەيدەن شويىن ءوندىرۋ - 29 پايىزعا، تەمىر - 49، مۇناي - 22، كومىر ءوندىرۋ - 57 پايىزعا ءوسىپتى. وندىرىستەگى ەڭبەك ونىمدىلىگى 37 پايىزعا ارتتى. 1940 -جىلمەن سالىستىرعاندا 1950 -جىلى ك س ر و ىشكى قوعامدىق ءونىم 161 پايىز، وندىرىلگەن ۇلتتىق كىرىس % 164 - ءوندىرىس قۇرالدارىن ءوندىرۋ - 204 پايىز، مال ونىمدەرى - 104 پايىز، جۇمىسشىلار مەن قىزمەتشىلەر سانى 119 پايىزعا وسكەن. ستاليندىك ەكونوميكالىق ءوسۋ قارقىنى ستالين ولگەنشە جالعاستى. 1949 -جىلى كولحوزدار مەن سوۆحوزدار تراكتورلار مەن اۋىلشارۋاشىلىق تەحنيكاسىن 1940 -جىلعا قاراعاندا ەكى جارىم ەسە كوپ الدى. ەلدىمەكەندەر جاپپاي ەلەكترلەندىرىلدى. سوعىس جۇرگەن باتىس وڭىرلەردە مال باسىن كوبەيتۋ ءۇشىن شىعىستان ءىرى- قارا مال جەتكىزىلدى. سونىڭ ناتيجەسىندە، ءار جىل سايىن كوكتەمدە حالىق تۇتىناتىن وندىرىستىك بۇيىمدار مەن ازىق- تۇلىك باعاسى تومەندەتىلىپ وتىردى.

«ايقىن» گازەتى