ەسەنعالي راۋشانوۆ: ولەڭ تۋعان اناڭداي قادىرلى بولۋى كەرەك

استانا. قازاقپارات - اقىن ەسەنعالي راۋشانوۆ بۇگىنگى قوعامنىڭ، شىعارماشىل ورتانىڭ بارومەترى سياقتى. ويىن ىركىمەي ايتىپ جۇرەدى. بۇرىندارى اعامىزعا ارا- تۇرا بولسىن كىرىپ، اڭگىمەسىن تىڭداپ تۇراتىنبىز. ەكى جىلداي ۋاقىت ات ءىزىن سالماي كەتىپپىز.

 مەرەيتويىنىڭ قارساڭىندا اقىن ىنىلەرىنىڭ بىرىمەن كەڭسەسىنە قۇتتىقتاپ بارىپ ەدىك، كوتەرىلىپ قالدى. رۋحاني ورتانىڭ بەتالىسى تۋرالى ءبىراز اڭگىمە ايتتى. سوسىن قاراپ وتىرماي، «سۇحبات بەرىڭىزشى» دەپ قولقالادىق. بۇل كىسى شەتەلدىڭ باسىلىمدارىنا، اعىلشىن تىلىندەگى گازەتتەرگە كوبىرەك ۇڭىلەدى عوي. العاشىندا سۇحبات بەرگىسى كەلمەدى. «ول سۇحباتتى قايدا بەرەسىڭدەر؟!» دەپ سۇرادى. «قولاي كورسەڭىز، ەلىمىزدىڭ باس باسىلىمى «ەگەمەن قازاقستانعا»، سوسىن بۇگىنگى جاستار كوپ وقيتىن ءبىر جۋرنالعا بەرەيىك» دەدىك. كوندى.

 ارادا ەكى كۇن وتكەن سوڭ ەل مەن جەر، قازىرگى قوعامدىق ماسەلەلەر مەن رۋحاني ورتانىڭ جاي- كۇيى جايلى وسى سۇحبات الىندى.

-  بۇرىندارى «مەن كەش وتكىزسەم، وزگەلەردىكىنە ۇقسامايتىن ەتىپ جاسايمىن. يىعىما شاپان جاپتىرمايمىن،  ماقتاۋ مەن ماداقتاۋ ايتقىزبايمىن. مەنىڭ تىلەگىم -  ول جاستاردىڭ كەشى بولعاي» دەيتىنسىز. شىنىندا دا استانا تورىندەگى شىعارماشىلىق كەشىڭىز وزگە اقىنداردىڭ كەشىنەن وزگەشەلەۋ بولدى. وسىنىڭ سەبەبى نەدە؟

-  ول كەشكە دە، كەشتىڭ ۇيىمداستىرىلۋىنا دا مەنىڭ اسا ءبىر قاتىسىم بولا قويعان جوق.  سول قارساڭدا ەكسپو كورمەسىنە وراي، ماڭعىستاۋ وبلىسى كۇندەرى ءوتتى ەمەس پە؟! ءبىزدىڭ وڭىردە ونەردىڭ ماڭىندا جۇرگەن سۆەتقالي نۇرجان، سابىر اداي،  ءپانيا سارمۋرزينا، سامات مۇسابايەۆ، اقەركە ورازوۆا، ءانۋار بيماعامبەتوۆ، سۇلتانبەك قۇدايبەرگەن دەگەن باۋىرلاردىڭ جاساعانى عوي. مەنىڭ كەش وتكىزۋگە كەلىسپەيتىن، وندايدى ۇناتپايتىن «اۋرۋىم»  بار. جاڭاعى جىگىتتەر مەن قارىنداستارىمنىڭ بەتىن قايتارعانىم قالاي بولدى ءوزى دەپ، ەكى ويلى بولىپ جۇرگەندە، وبلىس اكىمى ەرالى لۇقپان ۇلى توعجانوۆ حابارلاسىپ:

«اقىن ىنىلەرىڭىزدىڭ ايتۋىنشا، كونبەپسىز. شىعارماشىلىق كەشىڭىزدى وتكىزەيىكشى، اعا؟ !» ، -  دەگەن سوڭ، ەل باسقارىپ وتىرعان ازامات، ەلباسىنىڭ وكىلى، ءارى ءوزىن بۇرىننان سىيلايمىن، كەلىستىم.

جۇمەكەن ناجىمەدەنوۆ ءبىر ولەڭىندە:
 «وڭاشا ءبىر كەشىمدە جىر جازار،
 قاشان عانا تارقار ەكەن بۇل بازار؟!»، -  دەيتىن ەدى عوي.

سول سياقتى، مەن دە توي- توپىر، ىردۋ- دىردۋدان گورى وڭاشا قالىپ كىتاپ وقىپ، قاعاز قاراعاندى ۇناتامىن. جاڭاعى جىگىتتەردىڭ القالاۋىمەن 20 - قازاندا اتاقونىس ماڭعىستاۋدا 60 جىلدىق تويىم وتپەكشى. سوسىن «الماتىدا دا ەسەپ بەرۋ كەشىن وتكىزسەڭىز» دەپ جۇرگەندەر كوپ. ونى ۋاقىتىندا كورەرمىز...

اكە- شەشەمنىڭ جوعالتقان دۇنيەلەرىن تاپتىم

-  ءبىر سۇحباتىڭىزدا «مەن جەتى اتامنان بەرى جىلىك مايى ۇزىلمەگەن جەردىڭ بالاسىمىن»  دەگەنسىز. وسى تۇستا وسكەن ورتاڭىز تۋرالى ايتىپ بەرىڭىزشى؟!

-  سەن سونى دۇرىستاپ قايتا ءبىر قاراشى، «مەن» ەمەس، «ءبىز» دەگەن شىعارمىن. ول راس، اتا- بابامىزعا كەڭ بولعان ءتاڭىرى ماعان كەلگەندە تارىلىپ قالعان جاعدايى بار. جانە مۇنىسى دۇرىس تا. بايلىق بىتەر- اۋ، ونى ۇستاپ تۇرۋدى ايتسايشى، ادامنىڭ ءىشى پىسىپ كەتەدى عوي. ءاسىلى، ول كىمگە نە بەرۋدى جاقسى بىلەدى. ءبىر قىزىق جاعدايدى اڭگىمەلەپ بەرەيىن. ءبىزدىڭ ۇيدە ارعى اتالارىمىزدان قالعان كۇمىس ەر، جيەگى التىن جىپپەن ادىپتەلگەن اق جابۋ، كەمەر بەلبەۋ،  نەگە جاۋپەرى دەيتىنىن ءالى كۇنگە بىلمەيمىن، جاۋپەرى پىشاق، كۇمىس قۇنداق بەساتار مىلتىق، شەشەمنىڭ التىن بىلەزىگى مەن بالداقتى سىرعاسى، سالپىنشاق كۇمىس وڭىرجيەگى بولدى. جاساۋىمەن كەلگەن ەكەن.

سول زاتتاردى 1970 -جىلداردىڭ باسىندا، مەن ول كەزدە مەكتەپتە وقيمىن، الماتىدان قۇلاحمەت قوجىقوۆ دەگەن سۋرەتشى باستاعان توپ كەلىپ «ۇلتتىق مۋزەي ۇيىمداستىرىپ جاتىرمىز» دەپ قولقالاسىن. قۇلاحمەت اقساقال ءبىزدىڭ ەلگە كۇيەۋ ەكەن، كەزىندە كازسيك- ءتىڭ ءتوراعاسى بولعان جالاۋ مىڭبايەۆ كوكەمىزدىڭ قىزىنا ۇيلەنگەن. سونى بۇلداپ اكەمە: «ابەكە، كۇيەۋ مەن جيەننىڭ نازاسى جامان بولادى، بەرمەسەڭىز وكپەلەيمىن»، دەپ جاتىپ الدى. باۋىرى سۇلتاناحمەت قوجىقوۆ «قىز جىبەك» دەگەن فيلم تۇسىرمەكشى ەكەن، سوعان كەرەك دەپ تاعى ايتتى. فيلم جارىققا شىققان سوڭ ول زاتتاردان ءبىز كوز جازىپ قالدىق. الماتىدا ەشكىمنىڭ ادرەسىن دە الماپپىز. سودان اۋىلىمىز اتاقونىس ماڭعىستاۋعا قايتا كوشتى. كىمنىڭ قولىندا نەنىڭ كەتكەنىن بىلمەيمىز.

اكەي قايتىس بولدى. مەن بولسام سول بۇيىمداردى ۇزاق ۋاقىت ىزدەۋمەن ءجۇردىم. اسىرەسە، كۇمىس ەردى. كەيدە تۇسىمە كىرەتىن. سوندايدا انام: «قويشى، ىزدەمە. كەرەك ەمەس. بار پالە سونىمەن كەتسىن. ۇكىمەتكە تيىسپە، قۇرىسىن. سول شارۋاعا باسىڭدى سۇقپاشى، تىنىش ءجۇرشى» دەي بەرەتىن. كامپەسكەنى كوزىمەن كورگەن شايلىقپالى جۇرەك قوي ول. مۋزەيلەردەن سۇراپ ءجۇردىم، ۇشتى- كۇيلى جوق. بىردە تاۋەكەل دەپ قۇلاحمەت اقساقالدى ىزدەپ بارىپ: «مەن باياعى راۋشانوۆ ءابدىجاپپار دەگەن كىسىنىڭ بالاسىمىن» دەپ ءجونىمدى ايتتىم. ول بولسا ماعان:

 «سەنىڭ اكەڭ سول جولى دەڭمەنت بەلبەۋدى بەرمەي قالدى. ميليتسيا جىبەرىپ الدىرتام. ونىڭ توعاسىنان ىلدىرمەسىنە دەيىن ىشكى قاباتىنا قاتارلاپ حانتەڭگە دەگەن قىزىل التىن تىققانىن بىلەمىز» دەپ قىڭىرايدى. ورىسشالاپ «كونترا» دەپ قويدى تاعى.

شەشەمە ايتىپ كەلدىم. «كۇيەۋ دەپ، اياق استىنان تۋىس تاۋىپ ەدىڭدەر، تۋىستارىڭ وسىلاي دەپ جاتىر» دەمەيمىن بە؟ «ايتتىم عوي ساعان تىنىش ءجۇر دەپ. باسىڭ پالەگە قالادى دەگەنىم جوق پا؟ اتاڭا قايىرسىز بولعان مال ساعان قايدان ابىروي اپەرەدى؟!» دەپ سارىۋايىمعا سالسىن- اي كەلىپ. سودان قايتىپ ول زاتتاردى ءبىز ىزدەمەدىك. بالالىق قوي، اڭقاۋلىق تاعى بار، شەشەم مەنەن وتكەن اڭقاۋ، كۇيەۋدىڭ قايىن جۇرتىنا قالجىڭى بولاتىنىن قايدان بىلەيىن، شىنىمەن ءبىر پالەنى باستاپ وتىر دەپ سەنىپپىن. ونى ماعان تاعى ءبىر جەزدەمىز، پروفەسسور، تۇركولوگ عۇبايدوللا ايداروۆ ايتتى. «ءاي، ول ءازىل عوي، بالامىسىڭ دەگەن، سەن سونى شىن كورگەنسىڭ. جارايدى، مەن ءوزىم سويلەسەمىن» دەپ جۇباتقان. ءسويتىپ جۇرگەندە ەكى جەزدەكەم دە قايتىس بوپ كەتتى. سۇرايتىن ەشكىم قالمادى. ءبىر ەسىمدە قالعانى، سول جولى قوجىقوۆتىڭ جانىنا اي دەسە اۋىزى، كۇن دەسە كوزى بار سۇلۋ قىز ەرىپ كەلگەن. اتى بايان سەكىلدى ەدى. ەندى مەن باياندى ىزدەيىن. مينيسترلىكتەن باستاپ، وسى بىلەدى- اۋ دەگەندەردىڭ تالاي مازاسىن الدىم. ونەردىڭ ماڭىنداعى جىگىتتەر مۋزەي سالاسىندا بىلىكتى ونەرتانۋشى بايان اسەمباي قىزى الدابەرگەنوۆا دەگەن كىسى بار دەگەن سوڭ ىزدەپ ءجۇرىپ ونى دا تاپتىم. جولىقتىم. سويلەستىم.

«ءيا، سەندەردىڭ ۇيلەرىڭە قۇلاحمەت اعاعا ەرىپ بارعان مەن بولاتىنمىن» دەگەندە، جۇرەگىم جارىلىپ كەتەر مە ەكەن دەپ ويلادىم. ءوزى ورىسءتىلدى ەكەن. قازىر 72-گە كەلىپتى. ءبىراق، ءبارى ەسىندە، ادامنىڭ كوزى وزگەرمەيدى عوي، تاني كەتتىم، ويى بۇلدىراماپتى. «قۇراندى ەر، التىن بىلەزىك، كۇمىس وڭىرجيەكتى سەندەردىڭ ۇيدەن العانبىز. بارلىق قۇجاتتى ءوز قولىممەن تولتىرعام. ەشتەڭە جوعالعان جوق. ول زاتتار قازاقتىڭ سول زامانداعى اسىل بۇيىمدارى رەتىندە ءا. قاستەيەۆ اتىنداعى مۋزەيگە اپارىپ قويىلدى. قازىر سول مۋزەيدىڭ قورىندا ساقتاۋلى تۇر. استىنداعى اينەككە «ءابدىجاپپاروۆتاردان الىندى»  دەپ جازىلعان»، دەيدى. سۋرەتتەرى البومدارعا دا شىعىپتى.

قىرىق جىلدان استام ۋاقىتتان سوڭ اكەم ءتىرىلىپ كەلگەندەي قۋاندىم. ءبىر كەزدە رەنجىگەن قۇلاحمەت اقساقالعا ىشتەي راحمەتىمدى ايتتىم. بايان تاتەمىز مەنى زاڭدى مۇراگەر رەتىندە قۇندى دۇنيەلەردى وزىنە قايتارىپ العىسى كەلەدى دەپ ويلاسا كەرەك، ماعان ول ەندى حالىقتىڭ مۇلكى ەكەنىن تۇسىندىرە باستاعاندا، كۇلدىم. مامامنىڭ «اتاڭا قايىر بەرمەگەن مال ساعان قايدان بۇيىرسىن» دەگەنىن ەسىمە ءتۇسىردىم. نەگە قايىر بەرمەدى، حالىققا قايىر بەرگەنى ماعان دا قايىرلى بولعانى ەمەس پە؟ ونى داۋلاپ قايتەم مەن؟ ول ەندى ەلدىڭ مۇلكى. مۋزەيگە كەلۋشىلەر ءبىر كەزدە قازاقتىڭ ءابدىجاپپار دەگەن شالى مەن اۋەحان دەگەن كەمپىرىنىڭ اتا مۇرالارىن كورىپ قۋانسا، مەنىڭ دە قۋانعانىم. ال سەن بايلىق دەيسىڭ، اينالايىن...

 اقىننىڭ كوڭىلى كونە بەسىكتىڭ قوڭىراۋى سياقتى...

-  جاقىندا جارىق كورگەن «امال دەگەن ايىڭىز» اتتى كىتابىڭىزداعى «پوەزيا» دەگەن ولەڭىڭىزگە قاتىستى ساۋال قويايىن. وسى ۋاقىتقا دەيىن ولەڭگە ادال بولدىم دەپ ايتا الاسىز با؟ پرينتسيپىڭىزدى ساتقان كەزىڭىز بولدى ما؟

 -  «پوەزيا» -  ەرتەرەكتە جازىلعان ولەڭ. كىتاپتارىما ەنبەي قالىپ ءجۇردى. جوعالىپ كەتتى، كەيىن قايتا تاۋىپ الدىم. باسقا سەبەبى جوق. جوعالتقانى كوپ اداممىن عوي مەن. باسقاسىن قايدام، ولەڭگە ادال بولدىم. ەگەر شىنىمەن جاستاردىڭ مەنى جاقسى كورەتىنى راس بولسا، ول بالكي، مەنىڭ عاجاپ اقىن بولعاندىعىمنان ەمەس، ولەڭگە ادالدىعىمنان شىعار دەپ ويلايمىن. جاستار ادالدىقتى بىردەن سەزەدى. ۇلكەندەردەي ەمەس.

 ال ومىردە «ۆارياتسياعا» بارعان كەزدەرىم بولدى، ول راس. بالا- شاعانى اسىراۋ ءۇشىن، وزىڭە سەنىپ تاپسىرىلعان ۇجىمدى جۇمىسسىز قالدىرماس ءۇشىن، اعايىن- تۋمانىڭ ەسەن- تۇگەلدىگى ءۇشىن كەيبىر تۇستا اتتايتىن جەردەن اتتادىم، ونى ءوزىم بىلەمىن. ءبىراق، كۇيكى ءومىردى ولەڭگە ارالاستىرعان جوقپىن. ونىڭ ۇستىنە الدىمداعى اعالارىم ومىردەن ءوتىپ، ءۇيدىڭ ۇلكەنى بوپ قالىپ جاتىرمىن. سوڭىمنان ەرگەن ءىنى- قارىنداستىڭ جوعىن جوقتاپ، مۇڭىن مۇڭداۋ مەنىڭ موينىمدا. سول ماقساتتا كەيدە بارعىڭ كەلمەيتىن ءبىر ادامدارعا باراسىڭ، اشقىڭ كەلمەيتىن ەسىكتەردى اشاسىڭ، ايتقىڭ كەلمەيتىن ءبىر اڭگىمەلەردى ايتاسىڭ. كۇتكىڭ كەلمەيتىن جەرلەردە وتىرىپ، كۇتەسىڭ. ول ءومىر... قىرىققا، ەلۋىمە دەيىن وندايعا بارمايتىنمىن.

-  ايەل اقىنداردى ونشا تۇسىنبەيتىنىڭىزدى بىلەمىز. ءسىز بۇل سۇراقتى جاۋاپسىز قالدىرىپ تا كوردىڭىز، ال مەن ساۋالدى ءسال باسقاشا قويايىن... ءسىز وقيتىن گۇلنار سالىقبايدىڭ قاتارىنا قازىرگى اقىن قىزداردان قوسىلعانى بار ما وسى؟!

-  بار شىعار. مەن ەكى باستان گۇلناردىڭ ولەڭدەرىن جاقسى كورەمىن عوي. مەنىڭ قاتارلارىم جانە مەنەن كىشى ءشامشيا جۇباتوۆا، بايان بەكەتوۆا، گۇلنار ءومىرزاقوۆا، گۇلنار شامشيەۆا، گۇلباھرام جەبەسىنوۆا، جانات اسكەربەك قىزى، تاناكوز تولقىن قىزى، قۇرالاي ومار، جاننا دەگەن اقىن قىزدار بار. ەرتەرەك قايتىس بولىپ كەتكەن گۇلزاكيرا ابىلدايەۆا دا جاقسى جازاتىن. مەن ولاردىڭ قاي- قايسىسىنىڭ بولسىن ولەڭدەرىن وقىپ وتىرامىن. ايتپاقشى، اتىراۋدا ءاليا مەن باقىتگۇل بار. كەيىنگى جاستاردىڭ اراسىندا دا اقىن قىزدار ءجۇر، تەك ەسىمدەرىن مەن بىلمەۋىم مۇمكىن. مەنىڭ بىلمەۋىم -  ولار جوق دەگەن اڭگىمە ەمەس قوي. ول -  مەنىڭ كەمشىلىگىم. وبلىستارعا، اۋداندارعا، ءار جەردەگى كەزدەسۋلەرگە بارعاندا قىز بالالار ولەڭدەرىن وقىپ جاتادى. اتتارى ەسىمدە قالمايدى.

تاريحتا كوپەرنيكتى «جەر اينالادى» دەگەنى ءۇشىن وتقا ورتەمەك بولعانىن بىلەسىڭدەر عوي؟! سوندا «جوق، كەشىرىڭدەر، مەن جاڭساق ايتىپپىن، جەر اينالمايدى ەكەن» دەپ، دىنشىلدەردەن قۇتىلادى عوي. ءبىراق، سوتتان امان- ەسەن شىعىپ بارا جاتىپ: «نەت، ۆسە تاكي ونو ۆەرتيتسيا» دەگەنگە ۇقسايدى. سول ايتپاقشى، مەن قالاي بولعان جاعدايدا دا، پوەزيانىڭ تازا ساقتالعانىن، بىلعانباعانىن قالايمىن. مەن قادىرلەپ، قاستەرلەيتىن، قۇرمەتتەپ، باسىمدى يەتىن دۇنيە ول -  ولەڭ. پوەزيانىڭ اسقاق بولعانىن ۇناتامىن. ولەڭ دەگەن تۋعان اناڭداي قادىرلى بولۋى كەرەك.

 تۇمشالانعان جاستاردى اقتاي الماس ەدىم...

-  كوپەرنيكتىڭ دىنشىلدەرگە قارسى تۇرۋى دەگەنىڭىزگە بايلانىستى ءبىر سۇراقتىڭ رەتى كەلىپ تۇر. ەلىمىزدە «ءدىن تۋرالى» زاڭعا تۇزەتۋلەر قاراستىرىلدى عوي.  ءسىزدىڭ «مارعۇلاندا پارەنجى جامىلعان قىزدى اقتاۋ»  اتتى ولەڭىڭىز بار.  وسى ولەڭىڭىزدەگىدەي بىزدەگى جاعدايدى، ءنىل قارادان تۇمشالانىپ كيىنەتىن جاستاردى اقتاي الار ما ەدىڭىز؟

-  جوق، اقتاي الماس ەدىم. ادەبيەت دەگەن -  protest، ياعني قارسىلىق. اسىرەسە، مەنىڭ ولەڭدەرىم ىشتەگى قارسىلىقتان تۋادى. بىردە كەڭەس وكىمەتى تۇسىندا ورتالىق ازيانى ارالايتىن «وزبەكستان كومسومولى» دەيتىن ۇگىت- ناسيحات پويىزىنا قازاقستاننان  ۇلىقبەك ەكەۋمىز شاقىرىلدىق. سودان حيۋانىڭ، مارعۇلاننىڭ كوشەلەرىن قىدىرىپ جۇرسەك، ءبىر وزبەك شالى كەلىپ، ەكەۋمىزدى قۋالاپ مەشىتكە اپارىپ سالدى. كىرسەك، جۇما نامازى وقىلىپ جاتىر ەكەن. جاس كەزىمىز عوي، ناماز وقۋدى دا بىلمەيمىز، ارالارىنا تۇرا قالدىق. ءبىر ءبىرىمىزدى مازاقتاپ مەشىتتەن ىشەك- سىلەمىز قاتىپ، كۇلىپ شىعىپ كەلە جاتقانبىز، پارەنجى جامىلعان ءبىر قىزعا جەرگىلىكتى ميليتسيانىڭ قىرعيداي ءتيىپ جاتقانىن كوردىم. قالاي كيىنسە دە، ول قىزدىڭ ءوز حاقى عوي دەپ ويلاعام سوندا. بۇل 1984-1985 -جىلدار بولاتىن. ال قازىر قىزدارىمىزدىڭ قاپ- قارا كويلەك كيىپ، ءمولىتىپ- توگىلتىپ العانىن تۇسىنە المايمىن. ول ءارى- بەرىدەن سوڭ قازاقتا جوق نارسە.

 عافۋر گۇلام دەگەن وزبەكتىڭ جازۋشىسى بولدى.  ءبىزدىڭ سابەڭنىڭ، ءسابيت مۇقانوۆتىڭ دوسى. عافۋردىڭ قىزىنىڭ ءوزى بۇگىندە 80-نەن استى. حابارلاسىپ تۇرامىن. عافۇر اكا پارەنجى جامىلعان ايەلدەردىڭ قانداي سۇمدىق ىستەر جاساعانىن جازعان. «سۇم بالا» دەگەن ھىكاسىن وقىڭىز. ءتىپتى، «ءويتىپ تۇمشالانعانشا، اشىق جۇرگەنى جاقسى ەمەس پە؟!» دەگەن ءتۇيىن دە جاساعان. قىز بالالاردىڭ ورانىپ الىپ جۇرگەنىن قابىلداي المايمىن. ءبىز دىننەن الىسىراق وستىك. دەسە دە، بەكەت اتانىڭ ۇرپاعى بولعاندىقتان، مەن يسلام دىنىنە مىندەتتى تۇردە قۇرمەتپەن قارايمىن، ونىڭ قاعيدالارىن ۇيدە دە، تۇزدە دە ۇستاۋعا تىرىسامىن. دەي تۇرعانمەن، دىنگە باسسىز، كوزسىز كەتكەن جاستاردىڭ «اكە- شەشەم ناماز وقىمايدى» دەپ اتا- اناسىنا قارسى شىعۋى نەمەسە «مەنى تالاق ەتتى» دەپ ايەلدەردىڭ ءبىر كۇيەۋدەن ەكىنشى، ءۇشىنشى كۇيەۋگە كەتە بەرەتىنىن تۇسىنبەيمىن. ول -  ءبىزدىڭ قازاقتىڭ ادەپ احلاعىندا جوق نارسە. مەن قوجا احمەت ياساۋيدىڭ ۇستانعان باعىتىن قولداپ، قۋاتتايمىن. ول -  يسلام ءدىنىن قازاقتىڭ مەنتاليتەتىنە ىڭعايلاعان ادام. قازىرگى كەيبىر جاستار قازاققا ارابتاردىڭ جاڭاعى «ءداستۇرىن» قايتىپ اكەلگىسى كەلەتىن سىندى. تۇمشالانىپ ورانعان قىزىنىڭ اتا- اناسى بەت ءجۇزىن كورمەي جۇرسە، ونى قالاي تۇسىنەمىز؟ قازاقتىڭ قىزى اكە- شەشەسىنە ەركەلەپ، جايراڭداپ، اكەسىنىڭ موينىندا ءوسۋى كەرەك ەمەس پە؟!

«رۋحاني جاڭعىرۋدى» ۇلى مۇحاڭنىڭ ماقالاسىنداي قابىلدادىم

-  ەلباسىنىڭ «رۋحاني جاڭعىرۋ: بولاشاققا باعدار» ماقالاسىندا ايتىلعان ەل مەن جەر، قوعامدىق، ەلدىك، ۇلتتىق ماسەلەلەر تۋرالى پىكىرىڭىزدى بىلسەك...

-  پرەزيدەنتتىڭ بۇل ماقالاسى دەر كەزىندە جارىققا شىققان، قازاقتىڭ رۋحاني الەمىنە ۇلكەن سەرپىلىس اكەلگەن دۇنيە بولدى. 1961 -جىلى ۇلى مۇحاڭ، مۇحتار اۋەزوۆتىڭ «جىل كەلگەندەي جاڭالىق سەزىنەمىز» اتتى ماقالاسى جارىق كورگەن. ول رۋحاني ورتانى ءدۇر سىلكىندىرگەن، جاڭالىققا ۇندەگەن ماقالا بولاتىن. ەلباسى نۇرسۇلتان نازاربايەۆتىڭ ماقالاسىن ءدال وسى مۇحاڭنىڭ 1961 -جىلعى ماقالاسىنداي جاقسى قابىلدادىم. ونداعى ۇلتتىق بىرلىك، تۇتاستىق، تۋعان جەر تۋرالى ايتىلعان ويلارىن قۇپتايمىن.

-  كۇنى كەشە سول ماقالادا ايتىلعان لاتىن الىپبيىنە كوشۋ ۇسىنىسى جاپپاي تالقىلاۋدان ءوتىپ، ەلباسىنا عالىمدار تاراپىنان لاتىن گرافيكاسىنىڭ ۇلگىلىك جوباسى ۇسىنىلدى. لاتىن الىپبيىنە وتۋگە ويىڭىز قالاي؟

 -  جاڭا ەلباسىنىڭ ماقالاسى دەر كەزىندە شىققان دۇنيە بولدى دەدىم عوي، وتقا ءتۇسىپ بارا جاتقان بالانى اناسى ەتەگىنەن تارتىپ، شاپ بەرىپ ۇستاپ الادى ەمەس پە؟! «رۋحاني جاڭعىرۋ» دا سول سىندى قازاقتى رۋحاني باعدارىنان ايىرىلماۋعا ۇندەگەن ماقالا، تەمىرقازىق دەر ەدىم. لاتىن الىپبيىنە اۋىسۋ كەرەك. مەن ودان بىرەۋلەر ايتىپ جۇرگەندەي قورىقپايمىن، قايتا قۇپتايمىن. الدەكىمدەر «لاتىنعا كوشسەك، قازاق قوعامى ءبىر- ءبىرىن تۇسىنبەي، ەكىگە جارىلادى» دەيتىن كورىنەدى. مەن ولاي ويلامايمىن. ول ءوز ىشىمىزدەگى ماسەلە. لاتىن الىپبيىنە اۋىسۋ نە ءۇشىن قاجەت؟! ۇلتتى ۇلت رەتىندە ساقتاپ، قالىپتاستىرۋ ءۇشىن دە وسىنداي ءبىر جاڭاشىل قادام بولعانى دۇرىس. ەڭ باستىسى، رۋحاني جىگىمىزدەن، تامىرىمىزدان اجىراماساق بولعانى.

 باسى ارتىق كىتاپتار قاپتاپ كەتتى

 -  ءسىزدىڭ وسىدان ءبىراز جىل بۇرىن «ەگەر مەن كىتابىمدى جارىققا شىعارسام، ءوز باسپامنان شىعارمايمىن» دەيتىنىڭىزدى ەستىپ قالعانىم بار. ءبىراق جاقىندا جارىق كورگەن «امال دەگەن ايىڭىز...» «جازۋشىدان» شىقتى. بۇل قالاي؟

-  مەنەن بۇرىن بۇل مەكەمەنى باسقارعان ديرەكتورلاردىڭ كوبى جۇرتتى قويىپ، ءوزىنىڭ كىتابىن شىعارىپتى. سودان پروبلەمالارى بولعان... «ءوز كىتابىمدى ءوزىم باسقاراتىن باسپادا باسقىزبايمىن» دەگەنىم سودان ەدى. وسى 20 جىلدا بىردە- ءبىر رەت ءوز ولەڭدەرىمدى شىعارعان ەمەسپىن. الپىسقا كەلگەندە دە شىعارماس ەدىم. مادەنيەت جانە سپورت مينيسترلىگى ادەبيەتتىڭ الەۋمەتتىك ماڭىزدى تۇرلەرىن ساتىپ الۋ، باسىپ شىعارۋ جانە تاراتۋ كىشى باعدارلاماسى بويىنشا مەنىڭ كىتابىمدى «جازۋشى» باسپاسىنا ءبولىپ قويىپتى. ونى مەن جىل اياعىندا، ياكي باسىلاتىن كىتاپتاردىڭ ءتىزىمى مەن تاقىرىپتىق جوسپار بەكىپ، قولىما قۇجات كەلگەندە عانا كوردىم. قارجى مينيسترلىگى مەن سالىق كوميتەتىنە تىركەلىپ قويىپتى. البەتتە، مەنىڭ جاعدايىممەن، مۇمكىندىگىممەنەن جيناعىمدى باسقا باسپادان شىعارۋعا دا بولادى. ءتىپتى بولماسا، مەنىڭ ورنىما باسقا اقىننىڭ كىتابى جارىققا شىققانى ماقۇل بولار ەدى. قىل قىسقاسى، زاڭدى بۇزا المادىق. كەيدە زاڭ ادامگەرشىلىكتەن بولەك تۇرادى. كونە لاتىنداردا «dura lex sed lex» دەگەن قاناتتى ءسوز بار. «زاڭ قاتال، ءبىراق نە دەسەڭ دە، زاڭنىڭ اتى زاڭ» دەگەن ماعىنا بەرەدى.

اعالارىم مەن ىنىلەرىمنىڭ كىتابىن شىعارۋداي- اق شىعارىپ كەلدىم عوي. ءالى دە شىعارامىن. ءتىپتى ارتىق شىعارىپ جىبەرگەن كەزىم بولدى. بۇگىندە باسى ارتىق كىتاپتار قاپتاپ كەتتى. پوەزيادا كوپ اقىننىڭ ولەڭدەر جيناعىن باسۋدىڭ قاجەتى جوق ەدى. مەن وسى جيناعىما ادەتتەگى ءداستۇردى بۇزىپ، جاستاردىڭ رەداكتور بولعانىن قالادىم. كىتابىمنىڭ رەداكتورلىق، كوررەكتورلىق جۇمىستارىن شەرحان تالاپ، اسىلان تىلەگەن، ايبول يسلامعالي، بەكزات سماديار دەگەن جىگىتتەر اتقاردى. سوسىن سۆەتقالي نۇرجانعا، جانات ايمۇحامبەت قارىنداسىمىزعا قاراتتىم. ابەڭ نۇرپەيىسوۆ سەكىلدى «اياماڭدار!» دەدىم. ولار وقىدى. قاي- قايسىسىنىڭ دا سىن- ەسكەرتپەلەرىن ەسكەرۋگە تىرىستىم. كەلىسپەگەن تۇستارىم دا بار. جالپى، مەن ولەڭدە ءوز اقىلىم بولماسا، وزگەنىڭ ايتقانىنا جۇرمەيتىن ءبىرمويىنداۋمىن. ال سەندەر پليۋرەاليزم دەيسىڭدەر. العاشقىدا وسى كىتاپقا ەنۋى ءتيىس ءبىراز ولەڭىم بەلگىلى ءبىر وبەكتيۆتى- سۋبەكتيۆتى سەبەپتەرمەن كىرمەي قالدى. وكىنىشتى. ورنىنا «ايدا» (دج. ۆەردي) مەن «گاملەت» (شەكسپيردەن ەركىن اۋدارما) دەگەن اۋدارمالارىمدى سالدىق. مەن انىعىندا ءتارجىماندىعى شامالى اداممىن. سولاي بولدى. جاڭاعى رەداكتورلاردان شەرحاننىڭ پرينتسيپتىلىگىنە ريزا بولدىم. ولەڭدەرىمدى وقىپ: «جوق، اعا، مۇنىڭىز بولمايدى»، -  دەپ، ويىن باتىل ايتا الاتىن بالا ەكەن. بۇل جاقسى عوي. جاس كەزىمدە مەن ءوزىم سونداي ەدىم. قازىرگى جاس اقىندارعا قاراپ وتىرىپ، ءبىر كەزدەگى ءوزىمدى كورەمىن.

اڭگىمەلەسكەن قارلىعا يبراگيموۆا

egemen.kz