موڭعوليا مەن قازاقستان جەرىندەگى «بۇعى تاستاردىڭ» تاريحى تەرەڭدە جاتىر - پروفەسسور بايارسايحان جامسرانجاۆ
قازاقتىڭ دا، موڭعولدىڭ دا كەرميىق، كەڭ كوسىلگەن دالاسىنىڭ ءار تاسى تاريحقا اينالىپ، بۇرىن مەن بۇگىننىڭ كۋاسى ىسپەتتەس ءۇنسىز مۇلگيدى. تىلسىم دالانىڭ جۇمباعىنان تىرس ەتىپ سىر اشپاعانىنان با، الەمنىڭ تۇكپىر- تۇكپىرىندەگى تۋريستەردىڭ سوڭعى جىلدارى موڭعوليا جەرىنە دەگەن قىزىعۋشىلىقتارى ارتىپ كەلەدى ەكەن.
«... ادامدار قازىر ءتۇپ- توركىنىن، التىن بەسىگىن ىزدەپ ءجۇر» دەيدى بىلەتىندەر. وسى رەتتە ۇلىتاۋعا بىرگە ساپار شەككەن موڭعول پروفەسسورى بايارسايحان جامسرانجاۆتى اڭگىمەگە تارتقان ەدىك. سوڭعى كەزدە ا ق ش پەن جاپونيانىڭ ارحەولوگ- زەرتتەۋشىلەرىمەن بىرگە وتكەننىڭ جۇمباعىن شەشپەككە بەكىنگەن موڭعول عالىمىنىڭ جاڭالىعى دا جوق ەمەس. اسىرەسە، ءبىزدى عالىمنىڭ «بۇعى مادەنيەتى» تۋرالى ايتقانى قىزىقتىرا ءتۇستى.
تۇركى اكادەمياسى حالىقارالىق ۇيىمىنىڭ (TWESCO) باستاماسىمەن موڭعوليانىڭ كەنتاي وڭىرىنەن باستالعان ەكسپەديتسيانىڭ ءبىر ساپارىندا بولىپ قايتۋ باقىتى بىزگە دە بۇيىردى. وسىلايشا، ۇلىلار مەكەنى ۇلىتاۋعا جولعا شىققان ەكسپەديتسيالىق قۇرامنىڭ «تىلشىلەر قوسىنىنا» ءبىز دە قوسىلدىق.
«جول مۇراتى جەتۋ» دەمەكشى، جەزقازعانعا دەيىن 734 شاقىرىم ا دەگەندە وڭايلىقپەن جەتكىزە قويماستاي كورىنگەن. الايدا بىلمەگەنىن بىلۋگە قۇمار تىلشىلەر مەن ايتۋعا كەلگەندە ايانىپ قالماس تاريحشىلار ءۇشىن عانيبەتكە تولى اڭگىمە جولدى قىسقارتىپ- اق تاستادى. ءوز كەزەگىمىزدە موڭعوليانىڭ ۇلتتىق مۋزەيى ديرەكتورىنىڭ ورىنباسارى بايارسايحان جامسرانجاۆتى سوزگە تارتتىق. پروفەسسور موڭعوليا جەرىندەگى بۇعىلار بەينەلەنگەن تاس مۇسىندەردى زەرتتەپ جۇرگەنىن ايتادى. كوشپەندى بابالاردىڭ كوشەلى مادەنيەتىنەن حابار بەرەتىن تاس مۇسىندەر ارقىلى مىڭداعان جىلدار بۇرىن بابالار ۇرپاعىنا نە ايتقىسى كەلگەن ەكەن؟.. «وسى سۇراقتاردىڭ جاۋابىنا بارىمدى ارنادىم» دەيدى پروفەسسور بايارسايحان.
- بايارسايحان مىرزا، تاس مۇسىندەردە بۇعى بەينەسى قالاي بەينەلەنگەن؟ بۇعى تاستار جالعىز موڭعوليا جەرىندە كەزدەسە مە؟
- ەڭ الدىمەن، مەنىڭ نەگىزگى باعىتىم - كونە تاريحتى زەرتتەۋ ەكەنىن اتاپ وتكىم كەلەدى. سونىڭ ىشىندە - قولا ءداۋىرى. قولا ءداۋىرى ەسكەرتكىشتەرىنىڭ قازبا جۇمىستارىنا 10 شاقتى جىل قاتىسىپ كەلەمىن. بىرنەشە ەلدىڭ زەرتتەۋشىلەرىمەن بىرىككەن ەكسپەديتسيالاردا بولدىم. بۇعى بەينەلەنگەن كونە تاستاردى «بۇعى تاستار» دەپ تە اتايمىز. بەدەرلى تاستاردا ءمۇيىزىن ساعالاعان بۇعىلاردىڭ اسپانعا تىك شاپشىپ، شاۋىپ بارا جاتقان بەينەلەرى كورىنەدى. سول بۇعى تاستاردىڭ سەمانتيكالىق ماعىناسىن شەشۋ، ونى نە ءۇشىن تۇرعىزدى، قاشان تۇرعىزدى، جەر جۇزىندەگى سانى قانشا - سول تۋرالى دوكتورلىق ديسسەرتاتسيا قورعادىم.
الەمدە بۇعىعا ارنالعان 1500 ەسكەرتكىش بار. سول 1500- ءدىڭ 1300- ءى موڭعوليا جەرىندە ساقتالعان. ال قالعان ەكى ءجۇز ەسكەرتكىشكە كەلەر بولساق، تاۋلى التايدا 60، ەنيسەي بويىندا 20-داي، سونىمەن بىرگە ءسىبىر جاقتا دا مۇنداي تاستار بارشىلىق. شىعىس قازاقستان اۋماعىنداعى تارباعاتاي تاۋلارىندا شامامەن 40 بۇعى تاستار بار دەپ ەستيمىن. شىنجاڭ التايىندا 92 بۇعىنىڭ ەسكەرتكىشى بار. سونداي- اق، ولار كاۆكاز ەلدەرىنە دە تاراعان. ول جاقتا 24 بۇعىنىڭ ەسكەرتكىشى ساقتالعان.
- سوندا بۇعى تاستار قاي داۋىرگە جاتادى؟
- بۇعى تاستار - وسىدان 3000 جىل بۇرىن جاسالعان مادەني ەسكەركىشتەر. سول كەزدەگى كوشپەلى بابالارىمىز ۇلكەن قورىمداردى تۇرعىزعان. بۇعى تاستاردى سول قورىمداردى جاساعان بابالارىمىزدىڭ عۇرىپتىق كەشەنى دەسەك تە بولادى. ياعني، ءتاڭىر، ارۋاققا سىيىناتىن كەشەندەر. بۇعىلى ەسكەرتكىشتەردى قازعاندا جىلقىنىڭ سۇيەكتەرى تابىلدى. سول كەزدە قۇرباندىق شالعان بولۋى كەرەك. تابىلعان جىلقىنىڭ سۇيەگىن راديوكاربوندىق جولمەن امەريكا مەن جاپونياعا تەكسەرۋگە جىبەرگەن بولاتىنبىز. سول ارقىلى بۇل مۇرانىڭ 3 مىڭ جىل بۇرىن تۇرعىزىلعانىن انىقتادىق.
- جوعارىدا اتاپ وتكەنىڭىزدەي، بۇعى تاستاردىڭ سەمانتيكالىق ماعىناسىن شەشىپ كوردىڭىزدەر مە؟
- بەس توننا سالماعى بار، بەس مەتر بيىكتە تۇرعان بۇعىنىڭ ەسكەرتكىشى بار. ەڭ ۇلكەنى دە وسىلار. ەڭ كىشكەنتايى قۇتىداي. قۇپياسى مەن تىلسىمى كۇشتى. ماسەلەن، تاسى جوق ەن دالاعا بەس توننا تاس اكەلىپ، ۇلكەن بۇعىنىڭ ءمۇسىنىن، ءمۇيىزىن الشايتىپ قايتىپ قويعان؟ تاس جوق جەرگە تاستى قالايشا اكەلگەن؟ مۇنىڭ ءبىر قۇپياسى بولۋى كەرەك قوي. مۇنداعى ءمۇيىزى اربيعان بۇعىنىڭ سۋرەتى البەتتە، شامانيزمگە بايلانىستى دەگەن ويدامىن. بۇل باقسىلىق دىنگە بايلانىستى مۇرا.
قولا داۋىرىندەگى ادامداردىڭ سەنىمى بويىنشا بۇعى قايتىس بولعان ادامداردىڭ جانىن، رۋحىن انا الەمگە تاسىمالدايتىن جۇيرىك كولىك بولعان. ءبىزدىڭ بابالارىمىز «ولگەن ادام بۇعىعا ءمىنىپ قاراڭعى الەمگە كەتىپ قالادى» دەپ سەنگەن.
كەتكەن ادامنىڭ رۋحى تىنىش بولسىن دەپ، بۇرىنعىلار ەسكەرتكىشتەردى تۇرعىزعان بولۋى مۇمكىن. بۇنىڭ ءبىر مىسالى فولكلوردا دا بار. ەپوستا، ەرتەگىدە، باقسى سارىنىنداعى جىرلاردا «اتا- بابا رۋحىن، كوتەرە كور اقمارال» ، «انا جاققا جەتكىزە گور جۇيرىك بۇعىم» دەگەن سەكىلدى تىركەستەر كەزدەسەدى. سوعان قاراعاندا بۇعىلاردى رۋحتاردى تاسىمالدايتىن جۇيرىك كولىك رەتىندە كورگەنى انىق.
- دەمەك، وسىدان 3 مىڭ جىل بۇرىن ءومىر سۇرگەن ادامدارىدڭ كاسىپتىك شارۋاشىلىعىندا بۇعىنىڭ ءرولى باسىم بولعانى عوي.. .
- دۇرىس ايتاسىز! كاسىپتىك شارۋاشىلىق باعىتى وزگەرگەن ۋاقىتتا جىلقى الدىعا شىقتى. قولا داۋىرىنەن كەيىن جىلقىنى قولعا ۇيرەتكەسىن بۇرىنعىلار جىلقىعا تابىناتىن بولعان. مىسالى، التايدىڭ پازىرىق مادەنيەتىندە اتتاردى قۇرباندىققا شالىپ جەرلەگەن. ءبىراق، جىلقىنىڭ باسىنا ءمۇيىز تاعىپ قويىپ جەرلەيتىن بولعان. بۇل بۇعىنى كيە تۇتقان تايپالاردىڭ سينكرەتتى ءداۋىرى بولىپ تابىلادى. پازىرىق مادەنيەتىنەن كەيىن ادامدار قايتىس بولعان كەزدە ولارمەن بىرگە اتتارىن دا جەرلەيتىن بولعان. ەندى ەسەپتەي بەرىڭىز، پازىرىق- 2500 جىل بۇرىنعى مادەنيەت. ال قولا ءداۋىرى وسىدان 3 مىڭ بۇرىن ءوتىپ كەتكەن. دەمەك، 500 جىلدا شارۋاشىلىق كەيپى وزگەرگەن. موڭعولياداعى بۇعى كەشەندەرىنىڭ قاسىندا كىشكەنە قورىم رەتىندە تاساتتىق تاستارى كورىنىپ تۇرادى. كەيبىر كەشەندەردى جىلقى تۇياقتارى ارقىلى زەرتتەسەك، مىڭ جىلقىعا دەيىن قۇرباندىققا شالعان.
- ال بۇعى مادەنيەتىنىڭ باسقا ەلدەرگە تارالۋى تۋرالى نە دەيسىز؟
- ءبىزدىڭ داۋىرىمىزگە دەيىن 7 - عاسىردا بۇعى مادەنيەتىنىڭ كاۆكازعا دەيىن كوشكەنى بەلگىلى بولىپ وتىر. كاۆكازدا 20-داي ەسكەرتكىشتى قالدىرىپ، سول كەزدەگى ادامدار باسقا مادەنيەتكە ءسىڭىسىپ كەتكەنى كورىنەدى. سودان بەيىتتەگى كىسىلەردىڭ سۇيەگىن قازىپ الىپ، د ن ك- سى ارقىلى تەگى كىم ەكەنىن ءالى دە زەرتتەپ جاتىرمىز. التاي تاۋىندا وتۇكەن، حانگاي تاۋلارىندا تابىلعان بۇعى ەسكەرتكىشتەرىنىڭ ادامدارى موڭعولويد تيپتەس، ال التاي تاۋلارىندا تابىلعان ادامداردىڭ ىشىندە موڭعولويدتارمەن بىرگە، ەۋروپويدتار دا كەزدەسەدى. نەگىزى بۇل بۇعى مادەنيەتىنىڭ نەگىزگى ەسكەرتكىشتەرى - حانگاي، وتۇكەن جوتالارىندا ساقتالعان. قولا داۋىرىندە قالعان بۇعىنىڭ ۇلكەن الىپ كەشەندەرىن تۇرعىزعان، كاۆكاز ەلىنە دەيىن اپارعان ادامدار كۇننۋلەردەن بۇرىن ءومىر سۇرگەن، ءبىر مەملەكەت ورناتقان ۇلكەن ءبىر ىرگەلى ۇلىسىمىز بولعان شىعار. تاريح ۇمىتىلىپ وتىر.
- جالپى بۇعى مادەنيەتىن زەرتتەگەن باسقا دا عالىمدار، ارحەولوگتار بار ما؟ بولسا ولار قانداي تۇجىرىمعا سۇيەنەدى؟
- بۇلار تۋرالى قانداي دا ءبىر جازبا دەرەكتەرى جوق. ولاردىڭ مادەني كەشەندەرى، قونىستارى مەن شارۋاشىلىقتارىن زەرتتەسەك، بۇعى مادەنيەتى تۇسىنداعى ادامداردىڭ ۇلكەن ءارى دامىعان، كۇردەلى مادەنيەتكە، مەملەكەتتىك ساناعا يە ەل بولعانىنىڭ ءىزى كورىنەدى. جالپى، ۇلى دالانىڭ مادەنيەتى جوق جەردەن پايدا بولماعان، ءبىر- بىرىمەن تىعىز بايلانىستى. بۇعى مادەنيەتىنىڭ ادامدارى جىلقى مادەنيەتى، ات وركەنيەتىنە تىكەلەي بايلانىستى. سول بۇعى مادەنيەتىن جاساعان ءداۋىردىڭ وكىلدەرى كەيىننەن جىلقى مادەنيەتىن جاساعان وتە ىرگەلى ەل بولعانى ايقىن. بۇل مادەنيەتتىڭ جاسىن بۇرىن ورىس عالىمدارى تەرىس ەسەپتەپ كەلگەن. ورىس عالىمدارى ساق مادەنيەتىنەن كەيىن پايدا بولعان دەپ ايتقان. ءبىز تەكسەرىپ كورسەك، بۇل مادەنيەتتىڭ ساقتاردان بۇرىن پايدا بولعانى انىقتالىپ وتىر.
- بۇعى مادەنيەتىنە جاتاتىن تاريحي كەشەندەردەن قانداي دا ءبىر مۇرالار تابىلدى ما؟
- بۇل كەشەندەردە ادامنىڭ تاراعى، ساداقتىڭ جەبەسى، جۇگەن، بىلەزىك سەكىلدى تۇرمىستىق قولدانىستاعى كونە زاتتار تابىلادى. سولاردى ءبىزدىڭ ۇلتتىق اڭىزدارمەن، ەپوستار جانە جىرلارمەن سالىستىرىپ، سول ارقىلى بۇنىڭ - مادەنيەتىمىزدىڭ باستاۋىندا تۇرعان ۇلتتىق كود ەكەنىن ايقىندادىم. بۇعى كەشەنى تۋرالى ءوزىمنىڭ مونوگرافيامدى دايىنداپ جاتىرمىن. ەگەر ول شىقسا، بۇعى مادەنيەتى تۋرالى جازىلعان ءبىر ايتۋلى ەڭبەك بولىپ قالار دەگەن ءۇمىتىم زور. سول تاريحتىڭ تىلسىم سىرلارى اشىلادى- اۋ دەگەن سەنىمىم بار. بۇعى مادەنيەتىن كەڭەستىك عالىمدار زەرتتەگەنىمەن، تۇرعىلىقتى حالىقتىڭ ۇلتتىق بولمىسىمەن، جان- دۇنيەسىمەن، ادەبيەتىمەن سالىستىرماپتى. وسى تۇستان كەمشىن تۇسكەن. ءبىز وسىنى ءبىرىنشى بولىپ قولعا الىپ جاتىرمىز.
مەن ۆاشينگتونداعى سەميسون ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ۋيليام فەتسيوگەن دەگەن پروفەسسورىمەن 15 جىل بويى بۇعى مادەنيەتىن زەرتتەپ ءجۇرمىن. بۇل ءبىزدىڭ ورتاق جوبامىز. سىزدەردە جىلقىنى العاش رەت قولعا ۇيرەتكەن بوتاي مادەنيەتى الەمگە ايگىلى عوي. مەن سول كەزەڭدى زەرتتەپ جۇرگەندىكتەن، بوتاي قونىسىنا دا بارىپ كورگىم كەلەدى. 1870 -جىلعا دەيىن ورتا ازيادا تارپاڭ دەگەن جىلقى بولدى عوي. موڭعول جىلقىسى سول تارپاڭنان شىققان.
- سۇحبات بەرگەنىڭىز ءۇشىن راحمەت! ەڭبەگىڭىزگە جەمىس تىلەيمىن.
- سىزگە دە راحمەت!
اۆتور: ايان بەكەن ۇلى