دارحان قىدىرالى: ۆەنگرياعا دەيىن ەكسپەديتسيا جاساۋ جوسپاردا بار - فوتو
«ءبىر اي بۇرىن موڭعوليانىڭ كەنتايىنان باستالعان تۇركى اكادەمياسىنىڭ ەكسپەديتسياسى بۇگىن، مىنە ۇلىتاۋعا تابان تىرەدى. بۇل ەكسپەديتسيانىڭ ءوزى «كەنتايدان ۇلىتاۋعا» دەپ اتالعان بولاتىن. بۇنىڭ بىرنەشە ماقساتى بار.
ەڭ الدىمەن، ءبىز ەلباسىنىڭ «بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ» ماقالاسىنىڭ اياسىندا ەكسپەديتسيانى ۇيىمداستىرىپ وتىرمىز. سەبەبى، وسى باعدارلامانىڭ ماقالاسىنىڭ ءتۇپ- تامىرى ۇلىتاۋدان باستاۋ الاتىنى بەلگىلى. وسىدان ەكى جىل بۇرىن ەلباسىمىز وسى اۋليە بۇلاقتىڭ باسىندا كەرەمەت اڭگىمە ايتقان بولاتىن. سونىڭ جالعاسى رەتىندە «رۋحاني جاڭعىرۋ» شىعىپ وتىر.
سوندىقتان، ءبىز قازاق حاندىعى باستاۋ الاتىن ۇلىتاۋعا كەلىپ وتىرمىز. كەنتايدا عۇنداردىڭ، كوك تۇركىلەردىڭ تاريحى باستاۋ الاتىن بولسا، ۇلىتاۋدا ۇلى دالاداعى مەملەكەتتىكتىڭ نەگىزى قالانعان. بۇل جەردە التىن وردانىڭ اتاسى جوشى حان جاتىر. سونىمەن قاتار، الاشا حانعا قويىلعان ەسكەرتكىشتى بۇكىل قازاق حاندارىنىڭ اتالارىنا قويىلعان ەسكەرتكىش رەتىندە قابىلدايمىز. الىپ يمپەريانىڭ قۇلدىراۋى دا وسى ۇلى دالادا بولعان. سەبەبى، توقتامىس حان، ەدىگە ءبي، ءامىر تەمىردىڭ تاريحى دا وسى ۇلىتاۋعا بايلانىستى. ۇلىتاۋ تەك قازاق حالقىنىڭ، قازاق حاندىعىنىڭ تاريحي مەكەنى عانا ەمەس، ءتۇبى ءبىر تۇركىلەردىڭ، سونداي-اق كوشپەلى جۇرتتىڭ دا كيەلى ورداسى، قۇتتى مەكەنى»، - دەيدى دارحان قىدىرالى.
اكادەميا پرەزيدەنتىنىڭ ايتۋىنشا، ەكسپەديتسيانىڭ قۇرامىنا نوعاي، ازەربايجان، باشقۇرت، تاتار، قىرعىز، وزبەك، تۇرىك، موڭعول سياقتى كوپتەگەن تامىرلاس ۇلتتاردىڭ وكىلدەرى تارتىلعان. وسىمەن ءۇشىنشى مارتە ۇيىمداستىرىلىپ وتىرعان ەكسپەديتسياعا جۋرناليستەرمەن قاتار، عالىمدار، ارحەولوگتار قاتىسىپ وتىر. ەڭ اۋەلى التاي، وتۇكەن، كەنتاي، ءتاڭىرتاۋ ەندى مىنە، ۇلىتاۋعا جەتىپ وتىرعان ەكسپەديتسيانىڭ ماقساتى ءوزىنىڭ دىتتەگەن مەجەسىن باعىندىرعان.
«رۋحاني جاڭعىرۋ باعدارلاماسىنىڭ ىشىندەگى «كيەلى قازاقستان» باعدارلاماسى اياسىندا دا ەكسپەديتسيا ۇلكەن ءبىر مىندەت اتقاردى دەپ ويلايمىز. جالپى قازاقستاننىڭ كيەلى جەرلەرىنىڭ گەوگرافياسى ءۇشىن عانا ەمەس، ۇلىتاۋ تۇركى ەلىنىڭ كيەلى ءوڭىرى ەكەنى ەكسپەديتسيا مۇشەلەرى تاراپىنان ايتىلىپ جاتىر.
سوندىقتان، ارحەولوگيالىق قازبا جۇمىستارىمەن بايلانىستىرا جۇرگىزگەن ەكسپەديتسيامىز التىن وردانىڭ 750 جىلدىعى قارساڭىندا جۇمىسىن ناتيجەلى اياقتادى. تۇركى اكادەمياسى تۇركى تاريحىن زەرتتەۋدە، زەردەلەۋدە، تانىتۋدا كوپتەگەن جۇمىستاردى اتقارىپ وتىر. ارحەولوگيالىق زەرتتەۋلەرمەن بىرگە، ءبىز نەگىزى ساپارلاردى وتە ماڭىزدى دەپ ويلايمىز.
سامارقان، التىن وردانىڭ 750 جىلدىعى قارساڭىندا سارايشىق، ساراي بەركە جانە بۇلعارعا بارۋ ويىمىزدا بار. سونىمەن قاتار، كاۆكاز ەلدەرىنە، بايقالدان بالاتوڭگە، بۋداپەشكە، ۆەنگرياعا دەيىن ساپار شەگۋدى ويلاپ وتىرمىز. بۇل ءبىزدىڭ حالىقتارىمىزدى جاقىنداستىرا تۇسەدى. سونداي-اق، تاريحىمىزداعى كوپتەگەن اقتاڭداق بەتتەر اشىلا تۇسەدى دەگەن سەنىمدەمىز»، - دەپ ءتۇيدى دارحان ءقىدىرالى.
قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىعىندا ەلباسىمىز اتاپ وتكەندەي، جالپى ۇلىتاۋ قازاق حاندىعىنىڭ باستاۋىندا تۇرعان قاسيەتتى مەكەن. جالپى ورتالىق قازاقستانداعى الكەي مارعۇلان زەرتتەگەن، قانىش ساتبايەۆ جازىپ كەتكەن ەڭسەلى ەسكەرتكىشتەردىڭ ۇلىتاۋدا كەزدەسەتىنى بەكەر ەمەس. اكادەميا پرەزيدەنتىنىڭ ايتۋىنشا، دومباۋىل مەن جوشى حان كەسەنەلەرىنىڭ قاتار تۇرۋىنىڭ سيمۆوليكالىق ءمانى ۇلكەن. دومباۋىل تاڭىرلىك ءدىننىڭ، كونە تۇركى ءداۋىرىنىڭ ەسكەرتكىشى بولسا، تۋرا جانىندا تۇرعان جوشى حان يسلاممەن بىرگە كەلگەن ءداۋىردىڭ باسى. ەكى ەسكەرتكىش قاتار تۇر. بىرەۋى تاڭىرلىك ءداۋىردىڭ سوڭى بولسا، ەكىنشىسى يسلام ءداۋىنىڭ باسى.
«سوندىقتان ءبىز بۇل داۋىرلەر الماسىپ جاتقاندا دا، ۇلىتاۋدىڭ اسا ماڭىزدى قىزمەت اتقارعانىن كورەمىز. سول سياقتى التىن وردانىڭ قۇرىلۋ كەزەڭى دە جوشى حان، الاشا حاندارمەن بايلانىستى. دەمەك، بۇل ۇلى يمپەريالار قۇرىلعان ۇلى دالانىڭ پاسسيونارلىق قۋاتى كوزى دەسەك بولادى. كوشپەلى حالىقتاردىڭ باتىسقا جىلجۋى، تۇركى تايپالارىنىڭ الىپ يمپەريالاردى قۇرۋى، سول ارقىلى ۇلى دالادا تەكتونيكالىق وزگەرىستەر بولعان كەزدە ۇلكەن مەملەكەتتەردىڭ قۇرىلۋىنا ۇلىتاۋداعى دۇمپۋلەردىڭ ۇلكەن اسەرى بولىپ تۇرعان. سونىمەن قاتار، بۇل جەردە شەگىنىستەردىڭ سەبەبى - مىسالى ەدىگە مەن توقتامىستاردىڭ وسى جەردە تىنىش تابۋى، التىن وردانىڭ السىرەۋى دە ۇلىتاۋمەن بايلانىستى.
دەمەك، بۇل حانداردىڭ تاققا شىققان، تاقتالاسقان، مەملەكەتتەردىڭ تاعدىرىنا ايرىقشا ىقپال ەتكەن ايماق دەپ ايتۋعا بولادى. بۇل تۇرعىدان ايتقان كەزدە، جالپى ۇلىتاۋ اتى ايتىپ تۇرعانداي، ۇلى دالانىڭ تاريحىنداعى اسا ماڭىزدى جەر. سوندىقتان بولسا كەرەك، وعىزدار باتىسقا بارعان كەزدە انادولىدا قۇرعان مەملەكەتتەرىنىڭ استاناسىن ۇلىتاۋ دەپ اتاعان. ۇلىتاۋ تاۋدىڭ ۇلكەندىگىنە بايلانىستى ەمەس، ونىڭ كونەلىگىنە، ۇلىلىعىنا بايلانىستى اتالعان. قاسيەتتى تاۋدا حالىق حانداردى اق كيىزگە حان كوتەرىپ، ۇلىقتاپ وتىرعان»، - دەيدى ول.
جالپى تۋريزمنىڭ ءتۇر-ءتۇرى بار دەسەك، ونىڭ ىشىندە مادەني جانە تاريحي تۋريزمگە كوپتەگەن ادامداردىڭ قىزىعۋشىلىعى زور. مىسالى، موڭعولياعا جۇرتشىلىق وتۇكەندى، تونىكوكتى، كۇلتەگىندى كورۋگە كوپتەپ بارادى. سامارقانعا، وتىرارعا بارادى. ۇلىتاۋ شالعايدا جاتىر.
«ەدىگەنىڭ، توقتامىستىڭ، ءامىر تەمىردىڭ، جوشىنىڭ تاريحىن ءبىلۋ ارقىلى ب ا ق ارقىلى ايتا بىلسەك، ۇلىتاۋدىڭ دا تۋريزمدەگى ورىنى وسە تۇسەدى دەگەن ويدامىز. سوندىقتان، ءبىز باۋىرلاس مەملەكەتتەردىڭ جۋرناليستەرىن تارتتىق. ەكسپەديتسياعا وتاندىق ب ا ق وكىلدەرىمەن قاتار، وننان استام مەملەكەتتىڭ وكىلدەرى كەلىپ وتىر. ولاردىڭ اراسىندا بەلدى دە بەلگىلى جۋرناليستەر بار. ءتۋريزمنىڭ دامۋى ءۇشىن ارينە، ەڭ الدىمەن اقپاراتتىق قولداۋ كەرەك. سوندىقتان ەكسپەديتسياعا بۇل جۇمىس اقپاراتتىق قولداۋ بولادى دەگەن ويدامىز. ۇلىتاۋ تۋريزمنىڭ ورتالىعىنا اينالا تۇسەدى دەگەن سەنىمدەمىز»، - دەپ ءتۇيدى دارحان قىدىرالى.